سید احمد ابوالبرکات دیباجی - عضو هیئت علمی دانشگاه فیض الاسلام خمینی شهر
فاطمه گلی فروشانی - کارشناس ارشد فلسفه دانشگاه آزاد اسلامی واحد نجف آباد

تقریبا همه ی دانشمندان مسلمان، اعم از فیلسوف، متکلم، عارف و مفسر، در اصل جاودانگی و خلود در دوزخ اتفاق­نظر دارند، اما این که خلود در دوزخ مستلزم عذاب دائم و ابدی است یا با انقطاع عذاب نیز می تواند همراه باشد مساله ای است که محل تشتت آرا و انظار واقع شده است. ابن­عربی و، به تبع او، ملاصدرا معتقدند هیچ ملازمه­ای بین خلود در دوزخ و عذاب دائم وجود ندارد، بلکه با توجه به مقتضای قاعده ی امتناع قسر دائم و اکثری و با توجه به مساله­ی شمول رحمت واسعه­ی الاهی نسبت به همه ی موجودات، عذاب مخلدین در دوزخ اجل مسمی و مدت معین دارد و پس از سپری شدن این مدت، دوزخیان از نعیمی که متفاوت با نعیم بهشتیان است بهره­مند می شوند، بدین صورت که طبیعت ناریه پیدا می­کنند و دیگر احساس سوزش و رنج و عذاب نمی­کنند. اما این نظر با آیات قرآن کریم و احادیثی که اهل دوزخ را در عذاب الاهی مخلد می­دانند، سازگار نیست. این مقاله به بحث و بررسی ادله­ای که ابن­عربی و ملاصدرا برای اثبات این نظریه فراهم آورده­اند و نقدهایی که بر آن وارد است می­پردازد و سپس آیات قرآنی و احادیثی از اهل بیت(ع) مورد بررسی قرار می­گیرد و سرانجام نظر نهایی ملاصدرا بیان می شود که مطابق با آیات و روایات است.

انقطاع عذاب, خلود, جهنم, فطرت توحیدی, ابن عربی, ملاصدرا