مینا صدری - دانشیار گروه پژوهش هنر، دانشکدگان هنرهای زیبا، دانشکده هنرهای تجسمی، دانشگاه تهران، تهران ایران.
لیلا افشار - کارشناس ارشد نقاشی ایرانی، دانشکدگان هنرهای زیبا، دانشکده هنرهای تجسمی، دانشگاه تهران، تهران، ایران، نویسنده مسئول.

نگاره های نسخه عجایب المخلوقات و غرایب الموجودات (شگفتی های آفرینش) نوشته شمس الدین محمدبن احمد سلمانی طوسی و کاشی های مصور سرسرای تالار سلام کاخ گلستان دارای تصاویری با مرکزیت موجودات عجیب و غریب هستند. با مطالعه و تحقیق بر این نقوش، شباهت هایی بین نگاره های عجایب المخلوقات و نقوش روی کاشی ها، مشخص است. این شباهت و ارتباط شکلی، میان آثار این دو دوره، مطلب مناسبی برای تطبیق و بررسی این گونه موجودات است. هدف از این تحقیق شناسایی کیفیت بصری و تصویری بعضی از عناصر تصویری نگارگری ایران به وسیله بررسی ارتباط بین نقوش موجودات عجیب کاخ گلستان و نگاره های نسخه عجایب المخلوقات طوسی است. بر همین مبنا، این مقاله به دنبال بررسی موضوع و پاسخ به این سوال بوده است: چه نوع ارتباطی بصری بین نقوش موجودات عجیب کاخ گلستان و نگاره های نسخه عجایب المخلوقات طوسی وجود دارد؟ نوع تحقیق، بنیادی و روش تحقیق، توصیفی تحلیلی و تطبیقی است. اطلاعات و منابع به صورت کتابخانه ای و میدانی گردآوری شده است. تفحص های صورت گرفته درباره نگاره های منتخب موجودات عجیب، نشان می دهد: نگارگران از بیان بصری: فضاسازی و نماد؛ عناصر تصویری: پوزه، بال، دم و...؛ عناصر بصری: رنگ، شکل و بافت؛ ترکیب بندی: مثلث، دایره بهره برده اند که دارای اشتراکاتی از خصوصیات تصویری و بصری هستند. تفاوت موجود به لحاظ رنگ بندی محدود و ماهیت پرتحرک مضامین کاشی برجسته کاخ گلستان در مقابل نگاره های نسخه طوسی است. این تصاویر در ۴ گروه دسته بندی شده اند: ۱. موجودات غریب (تلفیقی) و اژدها، ۲. حیوانات ترکیبی (با اجزای حیوانات طبیعی)، ۳. حیوانات ترکیبی با موجودات غریب و ۴. ترکیب انسان با حیوان.

کلیدواژه ها: عجایب المخلوقات, طوسی, کاخ گلستان, نگارگری, صفوی, قاجار