زهرا شکری - دانشجوی کارشناسی ارشد گرافیک، دانشکده هنر، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران.
محمد خزائی - استاد گروه گرافیک، دانشکده هنر، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران، نویسنده مسئول.
سید ابوتراب احمدپناه - استادیار گروه گرافیک، دانشکده هنر، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران.

نسخه معروف التریاق موجود در کتابخانه ملی فرانسه که به وسیله محمد بن ابی الفتح عبدالوهاب بن ابی الحسن بن ابی العباس احمد در ربیع الاول ۵۹۵ به خط کوفی ایرانی (منکسر) کتابت و مصورسازی شده است، به سبب زیبایی نوشتار و تصویرهای صفحه هایش شهرت یافته است. صفحه آرایی نسخه که با محوریت چینش نوشتار و تلفیق خلاقانه آن با تصاویر تنظیم شده، به عنوان نمونه عالی تایپوگرافی در تاریخ خوش نویسی ایران قابل تامل است. هدف از بررسی این نسخه تحلیل خط و عناصر تایپوگرافی نسخه و معرفی به عنوان منبعی الهام بخش برای تایپوگرافی معاصر است. تایپوگرافی به عنوان شاخه ای از گرافیک دارای اصول و قواعد مشخصی است که رعایت آن ها در یک اثر هنری، آن را به یک اثر برجسته تبدیل می کند. نسخه التریاق موجود در کتابخانه ملی فرانسه میزان بالایی از این شاخصه ها را دارد. چیدمان اصولی و سنجیده نوشتار، تنوع اندازه قلم در سطرها، تنوع رنگی و ترکیب بندی بدیع سبب شده نسخه از جنبه گرافیکی بسیار گران مایه باشد. در چینش حروف، واژه ها و سطرها فضای مثبت و منفی با دقت تنظیم شده است. تناسب فرمی در خوش نویسی نسخه به خوبی رعایت شده است و عناصر ترکیب بندی دارای حسن هم جواری هستند. در این پژوهش، افزون بر بررسی خط کوفی نسخه، ویژگی های گرافیکی و تایپوگرافی آن نیز مورد بررسی قرار گرفته است. بر این مبنا، مقاله حاضر در پی بررسی آن است که نسخه مورد اشاره با چه نوعی از خط کوفی کتابت شده است؟ تا چه اندازه از خوانش و تنفس بصری برخوردار است؟ خط کرسی، فاصله سطرها، کرنینگ، تراکینگ و ساختار نوشتار به چه شکل است؟ روش پژوهش مقاله حاضر توصیفی-تحلیلی بوده و گردآوری اطلاعات کتابخانه ای است. روش تجزیه و تحلیل آثار بر مبنای پژوهش های کیفی و از جنبه هدف، بنیادین است. نتیجه این پژوهش نشان می دهد نسخه التریاق موجود در کتابخانه ملی فرانسه به مثابه نمونه عالی تایپوگرافی در تاریخ خوش نویسی ایران، دارای خوانش بصری مناسبی است و پیام نوشتار به خوبی درک می شود. همچنین، افزون بر رعایت اصول تایپوگرافی، دارای ساختارشکنی های خلاقانه ای در ترکیب بندی است که نسخه را در تاریخ نسخه نویسی ایران متمایز می کند و می تواند منبع الهام بسیاری از تایپوگرافی های معاصر باشد.

کلیدواژه ها: تایپوگرافی, تاریخ تایپوگرافی, خط, نسخه, نسخه التریاق