رضا رفیعی راد - دانشجوی دکتری هنر اسلامی، دانشکده هنرهای صناعی، دانشگاه هنرهای اسلامی تبریز، تبریز، ایران، نویسنده مسئول.
مرجان برات طرقی - دانشجوی دکتری هنر اسلامی، دانشکده هنرهای صناعی، دانشگاه هنرهای اسلامی تبریز، تبریز، ایران.

معراج پیامبر اسلام (ص) در ادبیات و نگارگری به عنوان متن، یکی از مضمون های پر تکرار است. از آن جا که هدف پژوهش حاضر، انفکاک و دست یابی به سطح های مختلف معنایی عناصر تصویر نگاره معراج پیامبر در مکتب تبریز است، شمایل شناسی پانوفسکی با تفکیک سطح های ادراکی درک فرم محض اثر هنری، موضوع عرفی و معنای ذاتی در اثر هنری می تواند راهگشا باشد. چراکه در این سطح، تاریخ فردی، تکنیکی و فرهنگی را به درک یک اثر وارد می کند. پرسش پژوهش این است که دلالت های معنایی نگاره معراج مربوط به فال نامه تهماسبی، در سطوح سه گانه شمایل شناسی پانوفسکی چیست؟ این مقاله، با روش شمایل شناسی پانوفسکی و با بهره گیری از منبع های کتابخانه ای و اسنادی به انجام رسیده است. یافته های پژوهش حاضر در سطح توصیف پیشاشمایل نگارانه، به تمهیدات تصویرسازانه هنرمند و در مرحله تحلیل شمایل نگارانه، به روابط قراردادی نگاره با متون و مبانی اعتقادی پرداخته است؛ و در مرحله تفسیر شمایل شناسانه، افزون بر آنکه نگاره به متونی که اشکال دیگری از معراج مانند عروج یعقوب با نردبان، عروج ارداویراف، عروج گشتاسپ، عروج کرتیر و نیز اسب بال دار در متون شمنی و هم چنین به وجوه تمثیلی نردبان، بال جبرئیل یا براق به عنوان قوت عشق، عقلانیت و  اخلاص ارجاع می دهد، به بیان هنری نوینی دست می یابد. در این بیان هنری، افزون بر آنکه بر عناصر تصویری شیعی، مانند شمشیر (ذوالفقار)، انگشتری و پرچم سبز سیادت تاکید می شود، در برخی موارد، در همسویی با نمادهایی از ایران باستان مانند شیر، روایت نوینی از معراج را ارائه می شود که بر پیوند میان دین و سیاست که جریان فکری غالب آن دوره است، تاکید می کند.

کلیدواژه ها: نگارگری, معراج پیامبر (ص), فال نامه تهماسبی, شمایل شناسی, تشیع, ایران باستان