نعمت الله ایرانزاده - دانشیار زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه علامه طباطبائی، تهران، ایران
سجاد منیعی - دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه علامه طباطبائی، تهران، ایران

اقبال‎نامهآخرین مثنوی نظامی گنجه‎ای است که بخشی از دیباچه‎اش حاوی ستایش ممدوح است. نورمن فرکلاف، زبان‎شناس انگلیسی، از بنیان‎گذاران تحلیل گفتمان انتقادی است. فرکلاف برای تحلیل متون، الگویی سه‎بعدی پیشنهاد داده است: توصیف، تفسیر و تبیین. هدف نهایی او، روشن‎ساختن ارتباط میان متن، گفتمانی که متن در آن تولید می‎شود و مناسبات قدرت و ایدئولوژی و هژمونی است تا سرانجام مشخص شود که متن گفتمان و ایدئولوژی مسلط را بازتولید می‎کند، به چالش می‎کشد، یا تغییر می‎دهد. پرسش این است که نظامی در مدح پادشاه، با گفتمان مسلط چه مواجهه‎ای داشته است؟ دریافتیم که با وجود چندین گفتمان، گفتمان اشعری- صوفیانه، گفتمان اصلی است که اگرچه گاهی به‎چالش کشیده می‎شود، در مجموع نظامی آن را به نفع شاه و در جهت تداوم سلطه‎اش بازتولید می‎کند. شاعر در مشروعیت‎بخشی به ممدوح، به خوبی توانسته است از ظرفیت‎های واژگانی و دستور زبانی -گزینش واژگان و تعبیرات خاص، حسن تعبیر، تقابل معنایی، وجه اخباری افعال، استفهام، جملات معلوم، ضمایر و قیود- و اصول عقاید اشاعره بهره بگیرد.

نظامی, اقبال‎نامه, تحلیل گفتمان انتقادی, نورمن فرکلاف, مدح پادشاه