قاسم آزادی احمدآبادی - گروه پژوهشی ارزیابی سیاست ها و پایش علم، فناوری و نوآوری، مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور، تهران، ایران
ساجده عبدی - گروه پژوهشی ارزیابی سیاست ها و پایش علم، فناوری و نوآوری، مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور، تهران، ایران
ابوذر رمضانی - معاونت تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، تهران، ایران

پیشینه و هدف: رویکرد جدید به محیط­زیست در قرن حاضر و در نظر گرفتن آن به عنوان یک جزء از سرمایه ملی کشورها، لزوم حفظ آن با به کارگیری فناوری های پاک هم­چون فناوری­ زیستی تبدیل به مهم ترین دغدغه های بشر در سده حاضر شده است. در فصل سوم سند نقشه جامع علمی کشور که به اولویت های علم و فناوری کشور اختصاص پیدا کرده، در اولویت الف خود در بخش فناوری، «فناوری های محیط­زیستی» را مطرح نموده و خواستار هدایت سرمایه ها، هدایت نظام آموزشی و اصلاح و تجدید ساختارها و فرایندها به منظور رشد سریع این حوزه شده است. لذا هدف این پژوهش، مطالعه تاثیرات علمی، اقتصادی و اجتماعی پژوهش های صورت گرفته در حوزه محیط­زیست به جهت انعکاسی شفاف از وضعیت فعلی حوزه مذکور در کشور ایران است.مواد و روش ­ها: پژوهش حاضر از نوع کاربردی بوده و با استفاده از رویکرد کمی و علم سنجی انجام شده است. جامعه پژوهش ۱۰۲۶۸ مقاله از پایگاه اسکوپوس در حوزه محیط­زیست طی سال های ۲۰۱۲ تا ۲۰۲۱ بوده است که با بهره گیری از روش ­های کتابخانه­ ای به منظور مبانی نظری و تحلیل کتاب سنجی گذشته ­نگر ، پژوهش های علمی حوزه محیط­زیست را از نظر روند انتشار مقالات، وضعیت استنادات ثبت اختراع و وضعیت خوانندگان در بسترهای شبکه های مختلف شبکه اجتماعی مورد مطالعه قرار می دهد. هم­چنین در راستای بررسی میزان انعکاس مقاله ها در رسانه های اجتماعی از داده های پایگاه آلتمتریک بهره برداری شده و داده های به دست آمده از آن پایگاه در نرم افزار اس ­پی­ اس ­اس مورد تحلیل آماری قرار گرفته است. درزمینه تجزیه و تحلیل استنباطی داده ها در این نرم افزار از آزمون همبستگی اسپیرمن استفاده شده است.نتایج: یافته ها نشان دادند بیشترین انتشار تولیدات علمی در سال ۲۰۲۱، بالاترین استناد به تولیدات علمی حوزه «محیط زیست» در سال ۲۰۱۸ و بیشترین تاثیر استناد با وزن نرمال شده به سال های ۲۰۲۱ و ۲۰۱۹ تعلق دارد. هم­چنین بیشترین و کمترین امتیاز وزن استناد مقالات مربوط به سال ­های ۲۰۲۱ و ۲۰۱۴ است. علاوه براین، بهره ­برداری از پژوهش ­ها در جهت خلق محصولات محیط­زیستی در سال ۲۰۱۲ به مراتب بهتر از سایر سال­ ها در دهه مورد بررسی بوده است و تعداد ثبت اختراعاتی که در سال ۲۰۱۲ (سال ابتدایی دهه مورد بررسی) به تولیدات علمی و پژوهشی کشور ایران در حوزه زیست فناوری استناد کرده­اند نیز بیشتر از سایر سال­ های مورد بررسی است و این اختلاف به دلیل استفاده تولیدات علمی یاد شده توسط تعداد زیادی از ثبت اختراعات است که باعث رویت­پذیری آن­ها می­شود. بالاترین میزان انعکاس حوزه محیط زیست در شبکه های اجتماعی به ترتیب به نرم افزار مندلی، استناد دایمنشن، توییت کاربران، رسانه های خبری و فیس بوک تعلق داشت.بحث: به منظور افزایش رشد اقتصادی و حمایت و حفاظت از حقوق ثبت اختراع حوزه محیط زیست می­ بایست فراهم­سازی زمینه­ های لازم مانند قوانین و مقررات و سایر زیرساخت­ های ضروری در دستور کار سیاست­گذاری اقتصادی کشور قرار گیرد. از نگاهی دیگر، انتساب دقیق پیشرفت های اقتصادی و فناورانه به مطالعات و پژوهش ها کاری سخت و پیچیده است. سامانه های جهانی که به منظور رصد فعالیت های علمی منتشرشده در سطح بین الملل اختصاص یافته اند تلاش کرده اند ارتباطات پژوهش ها با پروانه های ثبت اختراع را پیگیری کرده و تاثیرگذاری و تاثیرپذیری اقتصادی آن­ ها را تا حدی مشخص کنند. در هر صورت، به طور واقعی و عینی داده های دقیقی مبنی بر این­که کدام یک از پژوهش های حوزه محیط زیست به چه میزان دستاورد اقتصادی منجر شده، امری دشوار و تقریبا ناممکن است.

علم سنجی دگرسنجی, علوم محیط زیست تاثیر علمی, تاثیر اقتصادی, تاثیر اجتماعی