محمد شاه محمدی - دانشجوی کارشناسی ارشد حقوق محیط زیست/ دانشکده حقوق و علوم سیاسی، دانشگاه تهران، تهران، ایران
یارمحمد بای - دکتری تخصصی محیط زیست، عضو کمیسیون پژوهش سازمان حفاظت محیط زیست، تهران، ایران
پروانه کیانی - دانشجوی کارشناسی ارشد کارآفرینی گرایش کسب و کار الکترونیک، دانشگاه پیام نور مرکز رشت، رشت، ایران

پیشینه و هدف: آلودگی هوا بحرانی است که در حال حاضر بسیاری از کشورهای جهان با آن روبرو هستند. شهر تهران، مدت ها است که با مشکل آلودگی هوا مواجه است و حل آن به یکی از مطالبات مهم اجتماعی تبدیل شده و ابعاد بین المللی نیز یافته است. پدیده آلودگی هوای تهران سال­هاست که تهران را درگیر کرده و در چندین سال گذشته با ورود به فصل سرد و زمستان پایتخت نشینان را با معضل جدی روبه­ رو می کند و با وجود تمام اقدامات انجام شده برای جلوگیری از ورود آلودگی باز هم شاهد روزهایی هستیم که مدارس تعطیل می شود و طرح زوج و فرد کردن ماشین ها نیز هم­چنان ادامه می یابد؛ اما آلودگی قرص و محکم پابرجاست. نتایج مطالعات پیشین حاکی از تاثیر عوامل مختلفی از جمله عوامل جغرافیایی، ویژگی های طبیعی شهر، وارونگی دمایی و آلاینده های صنعتی در آلودگی هوا دارد. هدف از این پژوهش، ارائه مدلی برای شاخص های آلودگی هوای شهر تهران است.مواد و روش­ ها: تحقیق حاضر از لحاظ نوع و هدف پژوهش، کاربردی و از جنبه روش جمع آوری داده ها، توصیفی- تحلیلی می­باشد. در این مطالعه، پژوهشگر پس از شناسایی عوامل موثر بر آلودگی هوای شهر تهران با بهره گیری ازنظر خبرگان مربوطه، تکنیک مدل سازی ساختاری تفسیری (ISM) را برای سطح بندی و تفسیر روابط مفهومی شاخص های مذکور به کاربرده است. با مرور ادبیات پژوهش و اخذ نظر خبرگان، موضوع در قالب شش شاخص (وارونگی دمایی، موقعیت جغرافیایی- اقلیمی، آلایندگی کارخانه ها و پالایشگاه ها، کیفیت پایین وسایل نقلیه و سوخت مصرفی، پایین­بودن سرانه فضای سبز، تراکم بالای جمعیت تهران) مورد شناسایی قرار گرفت. سپس پرسشنامه ماتریسی ساخت یافته برای تعیین ارتباطات بینابینی این شاخص ها تدوین گردید. داده های حاصل از پرسشنامه با استفاده از مدل سازی ساختاری تفسیری، تحلیل و در پنج سطح در یک شبکه تعاملی ترسیم شد.نتایج: نتایج این پژوهش نشان داد هم عوامل صنعتی و هم عوامل اقلیمی می توانند بر آلودگی هوای تهران موثر باشند. با توجه به نتایج حاصل از مدلسازی، شاخص «آلایندگی کارخانه ها و پالایشگاه ها» در بالاترین سطح قرار گرفته است لذا انتقال کارخانجات سطح شهر و جلوگیری از احداث کارخانجات جدید داخل شهر به عنوان یک راهکار می تواند به کاهش آلودگی هوای شهر تهران کمک کند.بحث: هنگام وقوع وارونگی دمایی، هوا پایدار شده و ذرات در محدوده لایه وارونگی تجمع پیدا کرده و بر شدت آلودگی هوا می افزاید. در خصوص آلایندگی کارخانه ها و پالایشگاه ها بیشترین فرایند تولید­کننده آلودگی هوا در صنایع، پس از فرایند گرمایش، به فرایند ترکیب مواد اختصاص داشته و آلاینده های هوا به حالت دود و ذرات معلق بیشترین موارد را در بر می گیرد. همچنین عمل احتراق در موتور خودروهای قدیمی و بی کیفیت به خوبی انجام نمی شود و این اصلی ترین دلیل تولید مونوکسید کربن است. اقلیم از طریق تغییر عناصر آن مانند دما، بارش، فشار و باد شرایط آلودگی شهر تهران را کنترل می کند. هم­چنین در مقایسه با شهرهای بزرگ جهان و جمعیت در آن­ها، تهران از نظر وسعت رتبه ۱۲۰ تا ۱۳۰ را به خود اختصاص داده است لکن از نظر تراکم در هر کیلومترمربع، بین رتبه ۲۵ تا ۳۰ قرار گرفته است. این به آن معناست که در این شهر جمعیتی بیش از توان اکولوژیک و مساحت شهری انباشت شده که باعث ایجاد بحران هایی از جمله آلودگی هوا می شود.

آلودگی هوا, مدل سازی ساختاری تفسیری, آلاینده های صنعتی, پالایشگاه, وارونگی دما