مهدی رهبر - وزارت میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، تهران، ایران.

حدود نیمه آخر قرن چهارم میلادی، شاهد حضور قومی صحرانشین بنام هون­ها یا هپتالی­ها هستیم که به مرزهای شمال شرقی ایران تجاوز کرده، به قتل و غارت می­پرداختند. این قوم که از غرب چین به سمت آسیای میانه سرازیر شده بودند، هر از گاهی شمال خراسان را مورد تاخت وتاز قرار می­دادند. وجود چنین دشمن بزرگی، چندین تن از پادشاهان ساسانی را وادار کرد که برای دفاع از این مرز مهم در شرق حضور پیدا کنند. یزدگرد اول از جمله پادشاهانی است که به مدت هفت سال، جهت دفع این قوم، در این خطه حضور داشت. دستگرد یزد شاپوران و بنای آتشکده بندیان، محل اقامت نامبرده است. بهرام پنجم ساسانی نیز به مانند یزدگرد، از این خطر بالقوه آگاه بود و حضورش در این جبهه شکست سنگینی برای هپتالی ها به ارمغان آورد. بندیان درگز یکی از آتشکده­های دوره ساسانی را در معرض دید قرار می دهد. در تالار این آتشکده وقایع جنگ بین بهرام پنجم و پادشاه هپتالی را از طریق نقش مایه های گچ بری شده به نمایش گذاشته است. در این گچ بری ها صحنه­های مختلفی از خارج شدن بهرام پنجم از تیسفون به قصد جنگ با پادشاه هپتالی، به صورت نقوش پی در پی به نمایش درآمده است. گچ بری های فوق براساس متون تاریخی مورد بررسی و پژوهش قرار گرفته اند. افزون بر نقوش گچ بری، کتیبه های پهلوی ساسانی که بر دیوار محراب آتشکده نقر شده اند نیز به معرفی برخی از این نقوش پرداخته اند. این آتشکده که در زمان یزدگرد اول ساخته شده، در زمان بهرام پنجم به منظور ایجاد نقوش گچبری توسعه پیدا می کند. این آتشکده در زمان پیروز به وسیله هپتالی ها تخریب گردیده است؛ بنابراین تنها بخشی از قسمت پائین گچ بری ها برجای مانده است. در مقاله ای نظرات نگارنده در مورد برخی شخصیت­های موجود در این گچبری مورد نقد قرار گرفته است. نگارنده بر این باور است نویسندگان این مقاله دقت لازم در تطبیق نقوش با برخی وقایع تاریخی را نداشته اند. نخستین صحنه ای که در گچ بری ها دیده می شود مربوط به بهرام پنجم است.

گچبری, هپتالی ها, ساسانی ها, بندیان درگز, بهرام پنجم