نعمت اله چوگانی - دانشجوی دکتری تصوف و عرفان اسلامی، دانشگاه ادیان و مذاهب، قم، ایران
علی آقانوری - دانشیار گروه تاریخ تشیع، دانشگاه ادیان و مذاهب، قم، ایران
یوسف غضبانی - استادیار گروه تصوف و عرفان اسلامی، دانشگاه ادیان و مذاهب، قم، ایران

در نیمه دوم قرن سوم هجری در نیشابور جنبشی نو در تصوف آن روزگار پدید آمد که بعدها به «ملامتیه» مشهور شد و پیروانشان را «ملامتیان» می نامیدند. این پژوهش با رویکرد توصیفی تحلیلی و روش کتاب خانه ای به بررسی ملامتیه، دلیل نام گذاری شان به این اسم و تاریخ پیدایش و علل گسترش آنها و نیز رابطه ایشان با تصوف، به خصوص مکتب بغداد می پردازد و از دیدگاه هجویری آنها را بازخوانی و نقد می کند و نشان می دهد ملامتیه واکنشی در برابر ریاکاری صوفیان در آن عصر بوده و در اندک زمانی تا بغداد نیز گسترش یافته است. ملامتیان با سلوک خالصانه شان از ملامت ملامتگران هراسی نداشتند، اما اندک اندک در پرهیز از ریا، از رعایت ظاهر شریعت دور شدند و زمینه افول خود و ظهور قلندریه را فراهم کردند. هجویری، که خود متاثر از تصوف بغداد است، ضمن تمجید از مشایخ نخستین ملامتیه، از ملامتیان عصرش شکوه دارد و آنها را نقد می کند، هرچند نقدهایش گاه جای تامل دارد. این پژوهش در بخش نخست به معرفی کلی ملامتیه و در بخش دوم به بازخوانی و نقد آن از نگاه هجویری می پردازد و در بخش پایانی تاملاتی بر نقدهای هجویری دارد.

ملامتیه, ملامتیان, هجویری, کشف المحجوب, مکتب بغداد, ابوحفص حداد, حمدون قصار, ابوعثمان حیری