فرزان سجودی - دانشیار دانشگاه هنر
بهناز قاضی مرادی - کارشناسی ارشد پژوهش هنر، دانشگاه هنر

در مقاله پیش رو بر اساس نظریه گفتمان در آراء لاکلا و موفه، تاثیر گفتمان مشروطیت بر هنجارهای تصویری عصر قاجار در سه دوره تاریخ ایران مورد مطالعه قرار گرفته است .دوره اول سلطنت ناصرالدین شاه (۱۳۱۳-۱۲۶۴ ه.ق)، دوره دوم سلطنت مظفرالدین شاه (۱۳۲۴-۱۳۱۳ه.ق) و دوره سوم سلطنت محمد علی شاه و احمد شاه (۱۳۴۴-۱۳۲۴ ه.ق). در دوره اول شکل گیری گفتمان پیشامشروطیت با مفصل بندی قانون و دال هایی چون «عدالت»، «آزادی» و «اصلاحات» قابل مشاهده است. گفتمان پیشامشروطیت دسترسی به شاه را آسان تر کرد و بدین ترتیب پیکر شاه در تصاویر، واقعی و ملموس شد؛ همچنین توده مردم به تدریج در این گفتمان به رسمیت شناخته شدند. بنابراین فردیت از شخص شاه به طور تدریجی به اقشار پایین تر رسوخ پیدا کرد و تصاویری از مردم عادی روی پرده های نقاشی و یا صفحات عکاسی پدیدار گشت. در دوره مظفرالدین شاه با انسداد معنایی در گفتمان سلطنت، مشروطیت هژمونیک شد. هژمونیک شدن این گفتمان سبب شد که پیکر شاه به تدریج از مرکزیت تصویری خارج گردد. در عصر محمدعلی شاه و استقرار گفتمان پسامشروطیت تخاصم گفتمانی اوج گرفت. با شدت یافتن تخاصم گفتمانی نشانه هایی از خشونت در تصاویر این عصر بروز یافت.

تحلیل گفتمان, سنت تصویری, لاکلا و موفه, مشروطیت, هنر قاجار