رحیم روح بخش - کارشناسی ارشد تاریخ و پژوهشگر ارشد مرکز اسناد و تاریخ شفاهی شورای عالی آموزش و پرورش.

بررسی شکل گیری و روند نهضت روحانیت در دهه ۱۳۴۰ نشان می دهد این نهضت بر طیف وسیعی از اقشار و طبقات مختلف اجتماعی تاثیر گذاشته و حتی موفق شد از آنان یارگیری نماید. به طوری که نه تنها به تعامل با برخی تشکل ها پرداخت، بلکه زمینه ساز تاسیس برخی تشکل های مبارزاتی شد. نکته قابل توجه اینکه چه عواملی در شکل گیری این تعامل نقش داشتند؟ کدام تشکل ها در این تعامل پیش قدم شدند؟ بررسی سیر مبارزاتی نهضت روحانیت در این دهه حاکی است سه تشکل ذیل نقش پیشگامی در این تعامل ایفا کردند: ۱. نهضت آزادی ایران: این تشکل دانشگاهی در اوایل سال ۱۳۴۰ ش تاسیس و با دستگیری و بازداشت طولانی مدت سران آن از سال ۱۳۴۳ ش، به اغما رفت. ۲. هیئت های موتلفه اسلامی: این تشکل بازاری در بحبوحه تقابل مرجعیت و روحانیت مبارز با هیئت حاکمه در آغاز سال ۱۳۴۲ ش تاسیس و بعد از افشای نقش آن در ترور حسنعلی منصور نخست وزیر، سران آن دستگیر و فعالیت تشکل متوقف شد. ۳. حزب ملل اسلامی: این تشکل نیز با عضویت جمعی از جوانان نوگرای دینی، درصدد مبارزه مخفی با رژیم برآمد که چند ماهی پس از تاسیس در سال ۱۳۴۴ ش، سران آن توسط ساواک شناسایی و دستگیر شده و حزب فروپاشید. این مقاله با رویکرد توصیفی تحلیلی و به روش کتابخانه ای نشان می دهد نهضت روحانیت با عنایت به ماهیت مذهبی و بومی و همچنین رویکردهای ضداستبدادی و به ویژه ضد استعماری خود به سرعت توجه سایر گروه ها و تشکل های سیاسی مذهبی را جلب کرد و موفق شد در تعامل با برخی از آنها، آموزه های نهضت را در میان قشرهای مختلف گسترش داده و از میان آنها یارگیری نماید.

نهضت روحانیت, نهضت آزادی ایران, هیئت های موتلفه اسلامی, حزب ملل