زکیه اسدی - گروه فلسفه دین و مسائل جدید کلامی، دانشکده الهیات، دانشگاه قم، قم، ایران
احمد عابدی آرانی - گروه فلسفه و کلام، دانشکده الهیات، دانشگاه قم، قم، ایران

آگاهی از چیستی و منشا اختلافات دینی، بر موضع نظری و عملی ما نسبت به مسئله تنوع دینی بسیار موثر است. اما به اعتراف منابع رسمی تاریخ ادیان، موضوع منشا دین و به تبع آن منشا اختلاف دینی، متعلق به ماقبل تاریخ و فراتر از اندیشه بشری است. درحالیکه با رویکرد واقع گرایی مولف محور به قرآن کریم می توان گزارش هایی متواتر و واقع نما از اولین اختلافات دینی به دست آورد. از این منظر، پژوهش حاضر با هدف واکاوی هستی شناختی نخستین اختلاف های دینی و عوامل پیدایش آنها با روش توصیفی- تحلیلی به این مسئله می پردازد که ماهیت اختلافات دینی که به تعدد و سپس تکثر دین می انجامد، چیست و علت/منشا آنها چگونه تبیین می شود؟ براساس یافته های پژوهش حقیقت تنوع دینی، «تفرق دین» است و مهم ترین منشا غیرمعرفتی تفرق دین «بغی اجتماعی» است که از سویی بر بستر عوامل غیرمعرفتی فردی چون فساد و ستمگری (ظلم)، حسادت و برتری جویی (علو) سامان یافته و از سوی دیگر عوامل معرفتی آن توسط گروهی از طبقه متنفذان و اعیان جامعه، در قالب توجیهات شبه عقلانی ناشی از جحد (انکار پس از علم) و شکاکیت (تردید پس از علم) نسبت به ارکان معرفتی دین، با حربه «تحریف معیارهای عقلانیت و معرفت» فراهم شده است؛ این جهالت گسترده، خلاف اراده، حکم و رضایت الهی، اما ذیل علم، قدر و قضای الهی صورت گرفته است. نتیجه دریافت مذکور، طرح نظریاتی درباره حقانیت و نجات بخشی ادیان است که مطابق واقعیات متواتر تاریخ، ناظر بر مراتب تشکیکی دین الهی، هماهنگ با آموزه امر بین الامرین و تجویزگر دینداری پویا و متکامل باشد.

بغی اجتماعی, تاریخ ادیان, تنوع ادیان, معرفت شناسی اختلاف دینی, مسئله معیار, هستی شناسی اختلاف دینی