شکرالله پورالخاص - استاد گروه زبان و ادبیات فارسی،دانشگاه محقق اردبیلی، اردبیل، ایران.نویسنده مسئول: pouralkhas@uma.ac.ir
احمد جباری - دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه ارومیه، ارومیه، ایران.
فرشید باقری - دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه شیراز، شیراز، ایران.

تاثیر محیط جغرافیایی بر نحوه تفکر و اندیشه انسانی امری قابل­توجه است. تصوف اسلامی با ورود به حوزه جغرافیایی ایران با چالش­های جدیدی مواجه­شد. عارفان و اندیشمندان ایرانی با خوانش جدیدی از دین و قرآن به­تدریج جهان اسلام را به سوی دوقطبی­شدن سوق­دادند. به دنبال آن تصوف عاشقانه مکتب خراسان در مقابل تصوف پای­بند به سنت مکتب بغداد قرارگرفت. کرانه­های این تقابل حوزه­های اندیشه، سیاست و اجتماع را نیز فراگرفت. اوج این تقابل در مرگ حلاج و نوع برخورد طرف­داران دو مکتب با او است. در  پژوهش حاضر به بیان علت­ها و ماهیت تقابل این دو مکتب پرداخته­شده­است. سپس بنا به اهمیت مسئله حلاج، با بررسی ابعاد اختلاف او با جنید بغدادی، روشن شد که موارد اختلاف این دو عارف بزرگ، ریشه در تقابل­ تصوف مکتب خراسان با بغداد داشته­است. آنان در مسائل مهمی مانند: ۱. اندیشه سیاسی، ۲. مرز تاویل و تفسیر قرآن، ۳. معنای توحید، ۴. عقلانیت صحوی و اندیشه سکری و ۵.  بندگی عربی و عدالت­جویی ایرانی، با هم اختلاف­داشته­اند.

تصوف مکتب خراسان, تصوف مکتب بغداد, حلاج و جنید