محمدحسن خادم زاده - ۱- استادیار دانشکده معماری، دانشکدگان هنرهای زیبا، دانشگاه تهران، تهران، ایران.
شیرین نوروزیان یزد - ۲- دانشجوی کارشناسی ارشد مطالعات معماری ایران، دانشکده معماری، دانشکدگان هنرهای زیبا، دانشگاه تهران، تهران، ایران.
عرفان امیری آذر - ۳-پژوهشگر دکتری معماری، دانشکده معماری، دانشکدگان هنرهای زیبا، دانشگاه تهران، تهران، ایران.

در تمامی شهرها در طول تاریخ تحولاتی اتفاق می افتد که در قالب توسعه ها و تخریب ها ظهور می کند. کالبد شهرها در دوره های تاریخی مختلف بنا به شرایط اقتصادی، سیاسی و اجتماعی دچار تغییر می شوند. در تاریخ های مکتوب شهر یزد، اشاره های مستقیم به چگونگی گسترش کالبد شهری نشده است، اما با پیگیری شکل گیری محلات و اشاره به ساخت و ساز های اشخاص در دوره های مختلف، می توان خط زمانی چگونگی تحولات کالبد شهری را مشخص کرد. در تاریخ نگاری شهر یزد دوره های تاریخی وجود دارد که کمتر به آن ها پرداخته شده است. این پژوهش به بررسی تحولات وابسته به کالبد، در محدوده شهر یزد و تغییرات ساختار شهر در دوره های تاریخی مختلف می پردازد و در پی روشن ساختن دلایل شکل گیری شهر در این موقیعت جغرافیایی و نحوه توسعه آن در حکومت های مختلف است. از طریق بررسی کتب تاریخ محلی یزد و با استفاده از روش تفسیری - تاریخی سعی شده است تا چگونگی شکل گیری محلات مختلف و گام های توسعه شهر توسط حاکمان و اشخاص وابسته به آنان مشخص شود. این پژوهش از تحلیل نخستین عوامل ایجاد تمدن از دیدگاه کتاب های جغرافیایی و تاریخی آغاز نموده و امکان ایجاد شهر را در این منطقه بررسی می کند؛ سپس با تاکید بر کتب تاریخ محلی شهر یزد و طرح های جامع و پژوهش های انجام شده در این حوزه، لایه های شهری در دوره ی مختلف تاریخی وابسته به حکومت های سیاسی را به ترتیب روشن می سازد. از عوامل شکل گیری شهر یزد در این منطقه با شرایط جغرافیایی گرم و خشک، می توان به وجود جریان های آب سطحی وابسته به دامنه های شیرکوه اشاره کرد که امکان ایجاد حیات در این منطقه را فراهم نمودند و به کمک قنات ها ادامه زندگی در این منطقه فراهم شد. از دیگر دلایل شکل گیری شهر در این منطقه می توان به موقعیت مرکزی شهر یزد و محل تقاطع راه باستانی ری به کرمان و گذرگاه پارس به خراسان اشاره کرد. آغاز ماهیت شهری منطقه یزد به دوران آل کاکویه و حکومت علاالدوله کالنجار باز می گردد و بارو و محدوه ی این شهر با افزایش محلات و توسعه در دوره های مختلف، در چهار مرحله تا دوره قاجارگسترش می یابد.

کلمات کلیدی: شهر یزد، تاریخ یزد، سیر تحول کالبدی، تاریخ محلی، دوره پیش از اسلام، دوره اسلامی.