الهام اندرودی - دانشیار دانشکده معماری، دانشکدگان هنرهای زیبا، دانشگاه تهران
آرزو کول آبادی - کارشناس ارشد مرمت بنا، دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه علم و صنعت ایران
فاطمه مهدیزاده سراج - استاد دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه علم و صنعت ایران

یکی از مهم ترین آرایه های نما های قاجاری پنجره سنتوری است که در اروپا با اشکال مختلف ساده، منحنی، و شکسته از دوران رم کلاسیک تا دوران نئوکلاسیک در نماسازی به کار رفته است و در جداره های برون گرای دوره قاجار با تاثیر از معماری غربی رواج یافته است. در پژوهش های اندکی به مطالعه این عنصر وارداتی و ویژگی های متمایز قاجاری آن به نسبت نمونه های غربی پرداخته شده است. در این پژوهش با هدف بازشناسی پنجره سنتوری با روش تک نگاری، کوشک احمدشاهی کاخ نیاوران با ۲۳ قاب متنوع مزین به سنتوری انتخاب و با ابزار فتوگرامتری برد کوتاه مستندنگاری دقیق شده است. هدف از این پژوهش بررسی این آرایه غربی و تاثیرات بومی معماری دوره قاجار و تغییرات آن در یک مورد منتخب است. بنابر یافته ها سه نوع سنتوری مثلثی ساده، شکسته طوماری، و شکسته مارپیچ در جداره ها به کار رفته است که، با در نظر گرفتن دو خصیصه شکل و بافت پرکننده سینه سنتوری، در کل به ۱۶ نوع مختلف دارای الگوی قرارگیری ویژه دسته بندی می شود. سنتوری های جفت و سنتوری های طرفین تقسیمات سه تایی یا پنج تایی مشابهند. سنتوری طرفین پلکان ورودی مفصل ترین نمونه و دارای راس آجر برش خورده به شکل گل و گلدانی است. در این پژوهش نتیجه گرفته شده است که خلاقیت و بداهه سازی در تغییر شکل سنتوری الگوی تزیین سینه سنتوری و بافت پرکننده آن با استفاده از هنر آجرکاری منقوش و قالبی وجه تمایز اثر معماران دوره قاجار در این بناست. بدین ترتیب با آجر، که مصالح غالب و سرمنشا آرایه های مختلفی در تاریخ معماری ایران است، این عنصر وارداتی با اشکال متنوع بازتولید شده است.

پنجره سنتوری, آرایههای قاجاری, نقش طوماری و مارپیچ, سنتوری باز شکسته, فتوگرامتری برد کوتاه