محمد مهدی فتاحی - کارشناس ارشد پژوهشی مرکز تحقیقات کشاورزی ومنابع طبیعی استان قم و مدرس دانشگاه جامع علمی- کاربردی

بخش عمده ای از مساحت استان قم دارای شرایط خشک و بیابانی است و گسترش بی رویه فعالیت های انسانی، بدون لحاظ مسائل زیست­محیطی، باعث تشدید پدیده بیابان زایی شده است. در این مقاله، روند بیابان زایی با  تاکید بر تغییرات استفاده از اراضی و نیز تغییرات کمی و کیفی منابع آب، بررسی گردید. برای ارزیابی روند تغییرات استفاده از اراضی، از داده های ماهواره ای TM سال ۱۳۶۴ و + ETM سال ۱۳۸۱ شمسی و برای تخمین تغییرات کمی و کیفی منابع آب، از اطلاعات و داده های هیدرومتری و هواشناسی استفاده گردید. مقایسه دو نقشه استفاده از اراضی سالهای ۱۳۶۴ و ۱۳۸۱ شمسی تهیه شده از داده های ماهواره ای و به روش تفسیر بصری نشان داد که مساحت اراضی کشاورزی، مراتع، بیشه زارهای جنگلی، تپه های ماسه ای و دریاچه های نمکی به­ترتیب ۵/۱۲، ۶/۴، ۴/۷۰،  ۲/۲۴ و ۸/۱۵ درصد کاهش یافته است، در حالی که سایر طبقه ها مانند اراضی شور، اراضی شهری و اراضی روستایی به­ترتیب ۶/۲۶، ۷۸/۱۲ و۶/۳۵ درصد افزایش یافته است. حجم آبهای خروجی از دو رودخانه ی اصلی استان قم ( قمرود و قره چای)، تا قبل از احداث سدهای ۱۵ خرداد و ساوه (سال ۱۳۷۴)، ۲۶۱ میلیون مترمکعب بوده است، در حالی که بعد از احداث سد های یادشده، به ۶۶ میلیون مترمکعب تقلیل یافته است. میزان افت سطح آب زیرزمینی در دشت قم تا قبل از احداث سد ۱۵ خرداد به طور متوسط حدود ۵/۰ متر در سال بوده که بعد از احداث سد یادشده، به طور متوسط به ۴/۱ متر در سال افزایش یافت. به علاوه بیلان آب زیرزمینی نیز کاهش قابل­توجهی را نشان می دهد. در مجموع، به نظر می رسد فعالیت های انسانی و دستکاری او در طبیعت ( به­ویژه احداث سدهای ۱۵ خرداد و ساوه بر روی دو رودخانه قمرود و قره­چای) به عنوان دو عامل اصلی تغییر انواع استفاده از اراضی( با کاهش پوشش گیاهی، شور شدن بیشتر اراضی و ...) و افت کمی و کیفی منابع آب در استان قم بوده که می تواند تشدید بیابان زایی را به دنبال داشته باشد.

استان قم, استفاده از اراضی, بیابان زایی, سنجش از دور, منابع آب