محمدحسن ارجمندی فر - دانشجوی دکتری دانشگاه محقق اردبیلی
خدابخش اسداللهی - استاد دانشگاه محقق اردبیلی

زمانی می توان همچون حافظ شیرازی در سرزمین ادبیا ت خیز ایران بر قله ادبیات منظوم فارسی ایستاد که به قول خودش«مگر اسباب بزرگی همه آماده کنی». از این روی حافظ همانطور که از نظر جنبه های بلاغی از سرآمدان ادبیات منظوم فارسی است، از نظر جنبه های دستوری نیز باید واجد شرایط استادی باشد، از این روی بررسی جنبه های دستوری در دیوان او می تواند مرجع اطمینان بخشی برای بیشآگاهی در حوزه دستور زبان فارسی باشد. این مقاله با بررسی وجه امری در غزلیات حافظ شیرازی می کوشد به واکاوی دیدگاه او به این وجه دستوری بپردازد و با چراغ روشنگر او نقطه های تاریک دستور زبان فارسی را روشن سازد. بررسی وجه امری در غزلیات حافظ، با جستجوی افعال امر و نهی از پنج منظر دستوری در غزلیات او آغاز شد و ۱۸۳۵ فعل امر و نهی در ۴۹۵ غزل او یافت و مشخص شد چهارپنجم آنها فعل امر و بقیه فعل نهی هستند، همچنین دوسوم این افعال، فعل ساده و بقیه غیرساده بودند. در بررسی ساختار این افعال مشخص شد بیشترین سهم به افعال امر «بدون پیشوند فعلی» و بعد از آن به افعال امر و نهی با «پیشوند فعلی ب و م» تعلق دارد. از منظر اغراض وجه امری، افعال امر بر اساس سیزده غرض و افعال نهی بر اساس هفت غرض (مندرج در کتاب بیان و معانی دکتر سیروس شمیسا) بررسی شد که بیشترین فراوانی اغراض فعل امر به غرض های «اذن و اجازه» و «ارشاد و ترغیب و تشویق» و بیشترین فراوانی اغراض نهی به غرض های«تهدید و تحذیر» و «ارشاد» تعلق گرفت بنابراین حافظ در وجه امری بیشتر یک مرشد است. از منظر پنجم، وجه امری در غزلیات حافظ بر اساس نوع مخاطب، بررسی و مشخص شد،۹۰درصد مخاطبان وجه امری در شعر حافظ، «دوم شخص مفرد(تو)» هستند اما نکته مثبت و فزاینده این پژوهش دریافت این نکته است که استادان دستور، مخاطبان وجه امری را به سه مخاطب«دوم شخص مفرد(تو)»، «دوم شخص جمع(شمایان)» و «اول شخص جمع(ما)» محدود می دانند در حالی که بر اساس شیوه دستوری حافظ دریافت می شود، تمام ضمایر اول شخص، دوم شخص و سوم شخص اعم از مفرد و جمع می توانند مخاطب وجه امری قرار گیرند.

دیوان حافظ، حافظ شیرازی، دستور زبان فارسی، وجه امری، فعل امر، فعل نهی