جمشید میرزایی - دانشجوی دکتری جامعه‎شناسی( گرایش مسائل اجتماعی) دانشگاه تهران و مدرس گروه علوم اجتماعی دانشگاه فرهنگیان

با نگاهی تاریخی - اجتماعی به جامعه ایران می توان به این باور رسید که مناسک عاشورا و سوگواریهای محرم جزء لاینفک فرهنگ این سرزمین محسوب می شود و می توان آنها را از زوایای مختلف مورد بررسی قرار داد. با توجه به جایگاه محرم و عاشورا در تاریخ اجتماعی و فرهنگ جامعه ایران، در نوشتار پژوهشی حاضر سعی بر این است که مناسک عاشورا با کمک یکی از ابزارهای تحلیلی برجسته در علوم اجتماعی یعنی مفهوم وبری «ایده‎آل تایپ» بررسی شوند. از نظر وبر«هر سنخ آرمانی با تاکیدی یکجانبه بر یک یا چند دیدگاه و با ترکیب شمار بسیاری پدیدههای فردی انضمامی پراکنده و جدا و کم وبیش موجود و گاهی غایب ساخته می‎شود که مطابق با آن دیدگاههای تاکیدشده یکجانبه و در قالب یک سازه تحلیلی یکپارچهای مرتب می‎شوند. این سازه ذهنی را در مفهوم خالصش در هیچ کجای واقعیت به صورت تجربی نمیتوان یافت...» با این اوصاف مسئله اصلی پژوهش حاضر این است که آیا مفهوم سنخ آرمانی وبر قابل انطباق بر مناسک سوگواری‎های عاشورا هست؟ مهم‎ترین یافتههای کاربست تجربی این مفهوم در عرصه‎ سوگواریهای عاشورا چیست؟ روش پژوهشی ما در این­جا با توجه به ماهیت پژوهش، روش کیفی و استراتژی پژوهش، استراتژی استفهامی است. یعنی برای تفهم کنش کنشگران و سنخ­بندی آنها، روشی متناسب با مسئله پژوهش، مجموعه ای پویا از روش های کیفی (مشاهده مشارکتی، تکنیک مصاحبه عمقی، سنجش های غیرمزاحمی) را به کار بستهایم. برای نمونه های مورد بررسی از روش نمونه­گیری نظری استفاده شده و معیار اشباع نظری، ملاک توقف مصاحبه بوده که بر این اساس با ۳۲ نفر مصاحبه صورت گرفته است. برای تحلیل داده­ها، از تکنیک تحلیل مضمون (کدگذاری، طبقه بندی داده ها و الگویابی درون- داده ای و برون- داده ای) استفاده شده تا به یک گونهشناسی تحلیلی دست یافت. یافتههای پژوهش نشان میدهد که جمعوری شده جکه می توان کنشهای سوگواران را با عنایت به مفهوم سنخ آرمانی در چهار شکل: ۱. سنت گرایان،۲. شکل گرایان (فرم گرایان)،۳. قومیت گرایان و۴. نوگرایان دینی صورت­بندی کرد. این چهار تیپ سوگواری از حیث گفتمان غالب، میزان استفاده از ساز و برگ در سوگواری‎ها، هدف غالب، میزان دست­رسی به صدا و سیما، چهره اصلی مجلس، پایگاه اصلی، ادبیات غالب، مخاطبان، زیست‎جهان، نوع اقتدار حاکم بر فضای سوگواری و... دارای تمایزات عمدهای هستند. البته این سنخ آرمانی یک مطالعه توصیفی- تحلیلی و صورتبرداری از کنشگران این مناسک و مراسم می باشد و الزاما به این معنی نیست که تمامی مختصات ذکر شده فقط در یک تیپ یافت می شود یا مرز دقیقی بین آن ها وجود دارد.

سوگواری, سنخ آرمانی, عاشورا, سنتگرایان, شکل گرایان, قومیت گرایان و نوگرایان دینی