منوچهر نورزاده - کارشناس ارشد باستان شناسی،دانشگاه محقق اردبیلی
بهروز افخمی - دانشیار گروه باستان شناسی دانشگاه محقق اردبیلی

اردبیل از شهرهای مهم تاریخی کشور ایران است، باثبت برخی منابع بعنوان کرسی و مرکز آذربایجان در قبل از میلاد مسیح تا قرون اولیه اسلامی بوده است، بعداز ورود اسلام با ساختار شهرهای ایرانی – اسلامی شکل گرفته است. طبق نوشته های مورخان و متون معتبر تاریخی و دست اول، این شهر درقرون اولیه اسلامی بلحاظ قرارگرفتن بر سرراه استراتژیکی و تجاری جاده های ابریشم و قفقاز و همچنین ویژگی دارالمرز بودن آن از مناطق مهم بازرگانی ایران محسوب می شده است. شکل گیری هسته بازار تاریخی اردبیل به قرون ۴ هجری می رسد. اما دوران سلجوقینقش مهمی درایجاد و ساختار آن داشته است. طی روند تدریجی باتکمیل تر شدن بازار تاریخی کلیه ساختار وترکیب بناهای عام المنفعه مانند مسجد، مدرسه، حمام، میدان، تیمچه، سرا، کاروانسرا و...که امروزه در مجموعه بازارتاریخی شکل گرفته است.مسئله وجود تعدادی کاروانسراهای درون شهری اردبیل منتسب به دوران اسلامی از لحاظ ساختار،پلان،موقعیت،محور توسعه و ویژگیهای دیگر از مباحث مطرح ومهم می باشد که کمتر باآن پرداخته شده است. مطالعه منابع و تحقیقات میدانی بروش تطبیقی – توصیفی و تحلیلی صورت گرفته است. نویسندگان درپی پاسخ به پرسش هایی چون؛ کاروانسراهای درون شهری اردبیل با عناصر و اجزاء شان دربافت کهن چگونه شکل گرفته اند؟چه عواملی در ایجاد آنها نقش داشته است؟و ازچه ویژگیهایی برخوردار هستند؟ از دوره صفویه بعلت رونق تجارت و بازرگانی بناهای کاروانی نقش خودرا در بازار های شهری برجسته و بارز ایفا می کنند، در قدیمیترین مستندات تصویری که توسط جهانگرد آلمانی بنام آدام اولئاریوس از شهر اردبیل تهیه کرده و به دوره صفویه منتسب است. تعداد ۸ کاروانسرا درنقشه جانمایی می شود. درنتایج تحلیل،میتوان کاروانسراهای درون شهری اردبیل رابردوگونه تجاری –کاروانی و تجاری تقسیم نمود، بطوریکه در اردبیل مبنای توسعه و شکلگیری کاروانسراهای درون شهری براساس محور راسته اصلی بازار تاریخی و دربین کانون دو بنای مهم تاریخی (جمعه مسجد-شیخ صفی) بوده است. مستندات مکتوب و تصویری گواه تایید ی برآن می باشد.

بازار تاریخی اردبیل، کاروانسراهای درون شهری، اولئاریوس، بناهای عام المنفعه، شیخ صفی