علی رضا واعظی - Associate Professor of Soil Science- Soil erosion and Conservation
اولدوز بخشی راد - Soil Science Department, Faculty of Agriculture University of Zanjan

فرسایش آبکندی یکی از مهم­ترین انواع فرسایش آبی است که با­ توجه به تولید رسوب و تخریب شدید خاک، مطالعه آن اهمیت ویژه­ای دارد. اطلاعات اندکی در مورد گسترش فرسایش آبکندی در مناطق تحت کشاورزی دیم وجود دارد. مطالعه حاضر به­منظور بررسی روابط بین ویژگی­های مورفومتری آبکند و تاثیر برخی عوامل زمینی (طول، شیب، مساحت زهکش، کاربری زمین و جهت شخم) بر گسترش فرسایش آبکندی به­منظور بررسی راه­کارهای حفاظتی در جهت کاهش هدررفت خاک در پهنه­ای کشاورزی به وسعت ۹۰۰ کیلومتر مربع در جنوب استان آذربایجان شرقی انجام گرفت. در این راستا ۲۲۳ آبکند در منطقه شناسایی و ویژگی­های مورفومتری شامل طول، عرض، عمق، اختلاف ارتفاع دو سر آبکند، مساحت مقطع و حجم در کنار عوامل زمینی شامل درجه شیب، درجه شیب زمین بالادست آبکند و طول زمین، سطح زهکش و عوامل مدیریتی (کاربری زمین و جهت شخم) تعیین شد. بر اساس نتایج، آبکندها در عرصه­هایی با مساحت حوضه زهکش ۵/۱ تا ۱/۴۵ هکتار گسترش یافته، طول آن­ها از ۵۲ متر تا ۲۰۸۸ متر و حجم آن­ها از ۱۵۰ تا ۳۵۰۸۸ متر مکعب تغییر می­کند. همبستگی­ معنی­دار بین حجم آبکند و طول، عرض، عمق، شاخص شکل و سطح مقطع آبکند وجود دارد. طول آبکند مهم­ترین مشخصه مورفومتری آبکند برای بیان گسترش آبکندها در منطقه است. گسترش فرسایش آبکندی تحت تاثیر مستقیم اختلاف ارتفاع دو سر آبکند (۵۱ /۰r=)، مساحت عرصه زهکش (۷۱/۰r=) و طول دامنه (۷۸ /۰r=) و تحت تاثیر عکس شیب دامنه و شیب زمین بالادست قرار دارد. نتایج نشان داد طول دامنه مهم­ترین عامل موثر بر گسترش آبکندها در منطقه است. به­طوری که در دامنه­های طولانی، توسعه طولی آبکند و در نتیجه گسترش حجمی آبکند بیش­تر است. در چنین دامنه­هایی اجرای عملیات حفاظت خاک ضروری است.

Drainage area, Gully length, Gully volume, Land use, Plough direction