زهرا وارسته خانلری - دانشجوی دکتری، گروه علوم خاک، دانشکده کشاورزی، دانشگاه زنجان، زنجان، ایران
احمد گلچین - استاد، گروه علوم خاک، دانشکده کشاورزی، دانشگاه زنجان، زنجان، ایران
پریسا علمداری - استادیار، گروه علوم خاک، دانشکده کشاورزی، دانشگاه زنجان، زنجان، ایران
سید عبدالله موسوی کوپر - استادیار پژوهش، بخش تحقیقات منابع طبیعی، مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی گیلان، سازمان تات، رشت، ایران

فعالیت کشاورزی، به ویژه کشت برنج مسئول عمده تخریب جنگل­های طبیعی در شمال ایران است. این پژوهش به ­منظور بررسی اثر تبدیل جنگل طبیعی به شالیزار بر برخی ویژگی­های فیزیکی و شیمیایی خاک و تعیین حساس­ترین این پارامترها به آشفتگی یک اکوسیستم انجام گرفت. همچنین در این مطالعه برای ایجاد حداقل مجموعه داده از پارامترهای فیزیکی و شیمیایی اندازه­گیری شده، از روش تجزیه به مولفه اصلی، استفاده گردید.  لذا دو کاربری (جنگل طبیعی و شالیزار) در استان گیلان انتخاب و نمونه­برداری از ۵ عمق (۲۰-۰، ۴۰-۲۰، ۶۰-۴۰، ۸۰-۶۰ و ۱۰۰-۸۰ سانتی­متر) در سه تکرار صورت پذیرفت. بافت خاک، چگالی، رطوبت در گنجایش زراعی، رس قابل انتشار، میانگین وزنی قطر خاکدانه، پ. هاش، هدایت الکتریکی، کربنات کلسیم، کربن آلی، نیتروژن کل، ظرفیت تبادل کاتیونی، کربوهیدرات­های قابل عصاره­گیری با اسید و کربوهیدرات­های قابل­عصاره­گیری با آب داغ در هر عمق تعیین و نتایج به­صورت فاکتوریل و در قالب طرح کاملا تصادفی بررسی گردید. نتایج نشان داد با تغییر کاربری اراضی از جنگل بکر به شالیزار به­طور میانگین در کل خاکرخ چگالی ظاهری (۱۵ درصد) و رس قابل انتشار (۳۳ درصد) افزایش یافت. درحالی­که میانگین وزنی قطر خاکدانه (۷۶ درصد)، محتوای کربن آلی (۵۷ درصد)، نیتروژن کل (۵۳ درصد) و ظرفیت تبادل کاتیونی (۳۱ درصد) کاهش یافت. شاخص حساسیت (SI) نشان داد که در بین پارامترهای فیزیکی و شیمیایی به ترتیب میانگین وزنی قطر خاکدانه و کربن آلی در مقایسه با سایر پارامترها به تغییر کاربری اراضی حساس­تر بودند. استفاده از تجزیه و تحلیل مولفه های اصلی (PCA) در این مطالعه نشان داد که چهار عامل تقریبا بیش از ۹۰ درصد واریانس را در مقادیر میانگین وزنی قطر خاکدانه، کربن آلی، چگالی، درصد رطوبت در ظرفیت مزرعه، کربوهیدرات­های قابل­عصاره­گیر با اسید و کربوهیدرات­های قابل­عصاره­گیر با آب داغ توجیه نمودند. این پارامترها بیش­ترین برآورد اشتراکی بودن را نشان دادند و درصد رس کم­ترین اهمیت نسبی در بین تخمین مقادیر اشتراک را نشان داد.

واژه های کلیدی: کیفیت خاک, تغییر کاربری, رس قابل انتشار, کربن آلی, تجزیه و تحلیل مولفه های اصلی (PCA)