هادی ثانی - دانشگاه فردوسی مشهد
مرضیه آباد - دانشیار گروه زبان و ادبیات عربی دانشکده ادبیات و علوم انسانی دکتر علی شریعتی دانشگاه فردوسی مشهد
امیر مقدم متقی - دانشیار گروه زبان و ادبیات عربی دانشکده ادبیات و علوم انسانی دکتر علی شریعتی دانشگاه فردوسی مشهد

ازآنجاکه بسیاری از کتب علی بن زید بیهقی (م. ۵۶۵ق)، مشهور به ابن فندق، از میان رفته یا مفقودند، توجه به آثار به جامانده او، به عنوان مولفی عربی -فارسی نویس، در شناخت تاریخ علمی و ادبی قرن ۵ و ۶ بایسته است. یکی از آثار او غررالامثال و دررالاقوال است که تالیفی انتقادی و متمایز در مثل پژوهی عربی است. این کتاب که فقط یک نسخه خطی از آن شناسایی شده است، با تیتربندی های گوناگون واژه شناختی، سبب شناختی، کاربردشناختی و حل المثل، و فهرست امثال مولد، کتابی ساختارمند می نماید که در میان همگنانش از لونی دیگر است، خصوصا که بیهقی در روشی بی سابقه، امثال را با عبارات ادبی ذیل «حل المثل» تبیین می کند و نثر فنی اش را نمایش می دهد. اغلاط زبانی و سهوهای کاتب گمنام نسخه، نشان از کم دانشی و چه بسا فارسی زبان بودن او دارد و بنابر قراینی، شاید تاریخ کتابت آن به قرن ۷ یا ۸ برگردد. در این مقاله که به شیوه توصیفی - تحلیلی و با تکیه بر منابع کتابخانه ای سامان یافته است، با نگاهی متن پژوهی، برخی نکات مبهم زندگی بیهقی مانند تلقیب او به ابن فندق، زادسال و مذهب او بررسی شده و، این فرضیه اثبات پذیر نموده است که غررالامثال بازخوانی توضیحی و انتقادی مجمع الامثال میدانی است. اما فهرست تفصیلی منابع او که در این مقاله بازیابی شده اند، بیانگر ارجاعات گسترده بیهقی به مثل پژوهان متقدم و معاصر خود است، چنان که نظرات و عباراتی از مثل نامه های مفقود را برای ما به ارمغان داده است. نیز نقل خاطراتی از نیا و پدر و بیان حکایات دیگر، مقطعی از تاریخ اجتماعی و فرهنگی بیهق قرن ششم را ترسیم می کند.

ابوالحسن بیهقی, ابوالفضل میدانی, مثل پژوهی انتقادی, غررالامثال, مجمع الامثال