غلامعباس توسلی - استاد ممتاز و بازنشسته گروه جامعه شناسی دانشگاه تهران و استاد جامعه شناسی دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علوم و تحقیقات تهران
ابوعلی ودادهیر - استادیار گروه انسان شناسی دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران

نظریه جامعه ریسک یا بیم زده یکی از با نفوذ ترین نظریه های جامعه شناسی معاصر است که اصول و شاکله شمار زیادی از تبیین ها، مدل ها و تحلیل های علمی را از رخدادهای محیطی و بوم شناختی گرفته تا وقایع و تحولات اجتماعی، فرهنگی و سیاسی دو دهه گذشته یا بیشتر فراهم کرده است. این نظریه و مفاهیم مرتبط با آن هر چند که در اوان نضج خود بیشتر به یک مانیفیست اکولوژیکی و محیط زیست گرایانه شبیه بود، مع الوصف به دلیل همنوایی با مفاهیم و یا نظریات مرتبطی مانند جهانی شدن، مدرنیته متاخر یا باز اندیشانه یا مدرنیته به مثابه پروژه ای ناتمام و جز آنها، تدریجا توجه بسیاری از اندیشمندان و پژوهش گران علوم سیاسی، جامعه شناسی، بوم شناسی، اقتصاد و حتی مطالعات علم و تکنولوژی(STS) را به خود جلب کرد. این مقاله تلاش می کند ضمن بازنگری کلی در نظریه جامعه و فرهنگ بیم زده، دلالت ها و کاربردهای خاص آن را در مناسبات دانش و سیاست به تفکیک زمانی قبل  و بعد از حادثه تروریستی ۱۱ سپتامبر سال ۲۰۰۱ مورد توجه قرار دهد. فرض بر این است که پس از حادثه ۱۱/۹ و به نوعی گسترش حملات تروریستی در جهان و با تبدیل زیست محیط به مثابه مساله اجتماعی جهانی، مفهوم بیم زدگی یا ریسک و به تبع آن نظریه جامعه و فرهنگ بیم زده بیش از پیش جهانی شده است، بطوریکه اولریش بک، در حد مقام یک پیام آور یا پیش گوی نهیب زننده ارتقاء یافته است. به تصور ما، جامعه جهانی پس از ۱۱/۹ دیگر صرفا جامعه ای با فرهنگ بیم زده و یا در معرض بیم (Risky) نیست، بلکه به یک جامعه بیم زده نظارتی یا حراستی(Surveillance-risk Society) بدل شده است که در آن می توان از جهانی شدن جدی و چندلایه بیم سخن به میان آورد. بی شک اعمال قدرت، حاکمیت و نظارت در یک جامعه و فرهنگ بیم زده نظارتی، حتی در منزوی ترین و سنتی ترین کشورهای دنیا، متفاوت از شرایط قبل از حادثه ۱۱/۹ خواهد بود؛ دنیایی که به شکل منحصر به فردی از حیث تاریخی شاهد تلفیق پیچیده جامعه جهانی بیم زده با جامعه جهانی نظارتی (تحت دیده بانی) و بسط ابزارهای مراقبت و رصد درونی بر شهروندان است.

دانش, سیاست, جامعه بیم زده, جامعه نظارتی, جهانی شدن, مدرنیته متاخر یا بازاندیشانه, بیم زدگی (ریسک)