الهام ملک زاده - استادیار پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی
زهرا حامدی - دانشگاه آزاد اسلامی، واحد داراب، گروه تاریخ، داراب، ایران

حس وطن پرستى و آگاهى قومى به عنوان حفظ موقعیت هویتى، اگر چه از پیامدهاى مثبت انقلاب مشروطیت به شمار مى رفت و به عنوان یکى از آموزه هاى عصر مشروطه در ابعاد مختلفاحساسات ملى گرایانه، در تار و پود ملت ایران دمیده شد؛ لیکن بروز جنگ جهانى اول وکشیدهشدن ناخواسته ى ایران به صحنه ى جنگ، در بارورکردن و تقویت این حس تأثیر شگرفى نهاد. در حالى که دولت ایران، درآغاز جنگ بین الملل اول اعلام بى طرفى کرده بود، کشورهاىاروپایى درگیر جنگ هر یک به نوعى نقض بى طرفى ایران کردند و خاک این کشور را مورد تجاوز قرار دادند. شمال ایران عرصه ى تاخت و تاز نیروهاى روسى گردید و در جنوب نیزنیروهاى انگلیسى با ورود به بنادر سوق الجیشى ایران، به استحکام مواضع خود پرداختند. ضمن این که باید از حضور کشورهاى تازه نفسى چون آلمان و آمریکا نیز یاد کرد که در این برهه، فرصت مناسبى براى نفوذ و گسترش منافع خود در ایران یافتند. رقابت هاى اقتصادى و سیاسى دولت هاى بزرگ که از مدت ها پیش تر به ایجاد دفاتر نمایندگى هاى سیاسى و تجارى در بنادرجنوبى ایران منجر شده بود، این بار به عنوان پاشنه آشیل موقعیت این کشورها از نظر آن ها دور نمانده و بهانه ى اصلى محافظت از این منافع را به عنوان کلید نادیده انگاشتن بى طرفى ایرانشمردند. منابع نفتى عظیم کمپانى نفت ایران و انگلیس در مناطق نفت خیز جنوب ایران، راه سوق الجیشى عبورى نیروهاى نظامى اروپا به جبهه هاى شرقى جنگ که با حمایت دولت عثمانى از آلمان بهانهبه دست دول محور داده بود، همه و همه مى توانست بهترین دلیل تجاوز به حریم امن بى طرفى ایران محسوب شود. چنان که پیش تر هم اشاره شد، در حالى این دسته بندى هاى سیاسى و آرایش هاى نظامىانجام مى شد که هم زمان با حضور نیروهاى انگلیسى که در بنادر جنوبى و به ویژه در بندر بوشهر سربازان خود را تخلیه کرده بودند، از سوى دولت آلمان نیز نیروهایى وجود داشت که البته درعین آگاهى دولت ایران از حضورشان، به واسطه محذوراتى که در مراودات با انگلستان داشتند، این رفت و آمدها مطلوب نبوده و در نهایت به ایجاد چالش هاى سیاسى و نظامى در پهنه ىجنوبى ایران انجامید. چرا که به زعم دول انگلیس و هم چنین روسیه که هم پیمان بریتانیا شمرده مى شد، آلمان ها و مأموران آلمانى عامل اصلى تحریکات منطقه اى و خرابکارى بر ضد مواضع انگلیس و دول متحد وى محسوب مى شدند.