مصطفی ندیم - استادیار گروه تاریخ دانشگاه شیراز

هدف اصلى از بناى مسجد در بین مسلمانان، برپایى اعمال و آداب مذهبى بوده است اما از همان زمانى که نخستین مساجد توسط پیامبر عظیم الشان اسلام ساخته شد، ایشان با کردار خود نشان دادند که اگرچه در دین اسلام توجه به عبادت، پرستش، آداب و مراسم عبادى به ویژه بهصورت جماعت و در مسجد، اهمیت زیادى دارد اما کارکرد مساجد تنها براى برپایى آداب و مراسم عبادى نیست.در صدر اسلام جدا از مراسم عبادى به ایجاد حلقه ها و جلسات درس در مسجد نیز اهمیتزیادى داده مى شد، چنان که این کارکرد براى قرن ها و حتى تا هم اینک در برخى از شهرها و روستاها مشاهده مى شود. حتى از اواخر قرن سوم که مسلمانان به ایجاد فضایى خاص براى درس و مباحثه اختصاص دادند، مساجد هم چنان محلى مناسب براى برپایى جلسات درس دینى بود مهم ترین ویژگى هاى جغرافیاى طبیعى و سیاسى ایران و هم چنین تعدى هاى حکام وقت با مردم موجب شد تا در طول تاریخ، مساجد در مناطق مختلف ایران به ویژه شهر هاى مهم، جدا از کارکرد مذهبى و آموزشى، عهده دار دیگر کارکرد هاى اجتماعى باشند.بیش از همه کم آبى در جغرافیاى طبیعى ایران، نه تنها کشاورزان را در روستا بلکه شهرنشینان را به ایجاد وحدت، انسجام و نظم عمومى فرا مى خواند و مساجد بزرگ در شهرها محلى مناسببراى حل مشکلات طبیعى از جمله قحطى، بروز بیمارى هاى مسرى، سیل، زلزله و غیره بودند. در جغرافیاى سیاسى، موقعیت ایران چنان بود که مورد طمع بسیارى از اقوام متمدن یا نیمهمتمدن همسایه و حتى مردمان دوردست قرار مى گرفت. حملات مکرر این اقوام که از پیش از اسلام آغاز شده بود، هرگز تمام نشد و هر بار گروه و قوم جدیدى، ایران و ایرانى را مورد تهاجم قرار مى داد. این حملات مردم را به وحدت دعوت مى کرد و باز هم بهترین مکان براى تجمع مردم، مساجد بودند. در زمانى هم که برخى از همین مهاجمان به قدرت مى رسیدند، حکام وامراى آنان در بسیارى از ادوار، مردم را تحت فشار قرار داده، به ناروا همه گونه ظلم و جور رابر آن ها تحمیل مى کردند و چه بسیار از این ظلم ها که به قیام عمومى منجر شد و باز هم یکى ازمراکز بسیار مهم براى اعتراضات عمومى، مساجد بودند