علی ضیاءالدینی - عضو پژوهشکده فرهنگ اسلام و ایران دانشگاه شهید باهنر کرمان

ارتباط عمیق انسان و اجتماع – که در مفهوم وسیعتر آن، همان بعد اجتماعی وجود انسان است .- نوعی آمد و شد بین اندیشه بشری و اجتماع انسانی در حوزه های مختلف علوم را رقم زده است که می توان برای شناخت جامعه و سیر تکوینی اندیشه های فردی و اجتماعی انسان، بر آن تکیه زد. در ادبیات ملل و از جمله ادبیات ایران نیز جلوه هایی از اندیشه های اجتماعی نویسندگان و شاعران بازتاب یافته است . از آنجا که خالق هر اثر،خود فردیتی برآمده از اجتماع دارد و اندیشه ها و عواطف او در بستر جامعه شکل گرفته است می توان او را پلی میان اثر خود و جامعه دانست.در بررسی آثا ر ادبی نویسندگان و شاعران، می توان قسمت عمده ای از شعور و آگاهی اجتماعی و انعکاس قابل توجهی از فرهنگ ها و خرده فرهنگ ها را شناخت و در جریانی سیال میان اثر ادبی و اجتماع، هم ساختارهای ذهنی و گروههای اجتماعی و روابط حاکم بر اجتماع یک دوره و هم مفاهیم نهفته د ر ژرف ساخت اثر ادبی را، واکاوی نمود و از این طریق به هر دو جریان پی برد . از آنجا که محیط ادبی هر دوره از تأثیر محیط اجتماعی آن دوره برکنار نیست و با عنایت به رویکرد اجتماعی در نقد ادبی می توان گفت که جامعه شناسی ادبیات و نقد ادبی اگر چه در حوزه عمل اختلاف کارکردی دارند؛ اما فارغ از تفاوتهای ماهوی، در ارتباط با یکدیگرند و نوعی توازن میان آنها جریان دارد. نگاه ناقد اجتماعی به ادبیات به عنوا ن یک نهاد اجتماعی و تأکید جامعه شناسی ادبیات بر بسترهای خلق اثر ادبی، از تولید تا مصرف، مسیر نقد اجتماعی و جامعه -شناسی اد بیات را از مقوله تاریخ ادبیات جدا می کند. جامعه شناسی ادبیات بر خلاف اجتماعیات در ادبیات، از چارچوبی نظام مند برخوردار است و می کوشد تا با برقراریارتباط میان جامعه و اثر ادبی، از متن به فرامتن قدم گذارد و آنگاه با تکیه بر متن،فرامتن را بررسی و تحلیل نماید. بررسی مفهومی جامعه شناسی ادبیات، تعامل جامعه شناسی و ادبیات، شاخه های مختلفجامعه شناسی ادبیات، تاریخچه این دانش در ایران و جهان، ارتیاط آن با نقد ادبی و نیز گذری بر گستره جامعه شناسی ادبیات و موقعیت آن در ایران، از محورهای این جستار است.

جامعه شناسی ادبیات، نقد ادبی، فرامتن، نقد اجتماعی، ادبیات