سید توفیق حسینی - استادیار گروه تاریخ، دانشکده ادبیات، دانشگاه الزهرا (س)، تهران، ایران.

آموزه باور به شر اندیشه­ای دیرپا و کهن در آیین­های بشری است. به نظر می­رسد پنداشت عدم تعادل و تباهی در هستی بنیادی­ترین ریشه اندیشه شر بوده باشد. در تاریخ ادیان مشخص­ترین تصویر مفهوم شر تجسم ذات شیطان است. البته این نکته قابل ذکر است که تصاویر و بن­مایه­های مفهوم شر در طول تاریخ همواره گوناگون و ناهمسان بوده­اند. این گوناگونی نشان از ناهمگونی فهم و پنداشت ریشه­های اندیشه شر نزد بشر دارد. برخی از پژوهشگران بر این باورند که بن­مایه­های تصویری و مفهومی در اندیشه­های بشر ارتباطی نزدیک با هم دارند. بر این مبنا که هر تصویر، همچون واژه که دربردارنده یک دال و مدلول است، حاوی یک بن­مایه مفهومی ویژه است. از این رو، تصویر شیطان نیز بی­تردید حاوی اندیشه­ای پنهان در روایت آیینی از مفهوم شر و شیطان است. برای نمونه، تصویر شیطان در متون گنوسی حاوی اندیشه مفهوم میان­رودانی از شر است که خود موید این امر است که نه فقط تصویر شیطان بلکه بن­مایه مفهومی روایت شر و چیستی حضور شر در هستی در این آیین­ها باید ریشه در اساطیر میان­رودانی داشته باشد. بر این مبنا، این پژوهش درصدد است براساس رویکرد تحلیلی و توصیفی منابع دست اول مانوی، گنوسی و میان­رودانی به بررسی و واکاوی ریشه­های تصویر و پندار شیطان در آیین­های گنوسی بپردازد. یافته­های پژوهش نشان می­دهد بن­مایه­ها، مفاهیم و تصویر شیطان در این کیش­ها ریشه­ای میان­رودانی دارد که در باورهای گنوسی به صورت اسطوره شیطان به تصویر درآمده است.

کیش مانوی , کیش های گنوسی , کیش زروانی , آموزه شر , , تصویر شیطان