حسنا محمدزاده - دانشجوی دکتری، گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه کاشان، کاشان، ایران.
حسین قربانپور آرانی - دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه کاشان، کاشان، ایران.

مکتب صورت گرایی از مکاتب نقدی است که بدون توجه به عوامل مختلف تاثیرگذار در متن ادبی مانند پدیده های سیاسی و اجتماعی به نقد شکل بیرونی اثر ادبی می پردازد. از آنجا که رباعی یکی از قالب هایی است که در راستای تحولات قرن اخیر، تحت تاثیر سنت شکنی های متعدد قرار گرفته است، می توان در نقد زیبایی شناسی این نوع شعر از نظریه مکتب صورت گرایی استفاده کرد. بیژن ار ژن یکی از رباعی سرایان نو گراست که توانسته در کنار پابندی به سنت، عناصر و تکنیک های نوین شکلی را به کار ببندد. جستار حاضر می کوشد با روش توصیفی تحلیلی و با استناد به نظریه مکتب صورت گرایی به نقد زیبایی شناسانه رباعی های منتشر شده ارژن بپردازد. یافته های پژوهش نشان می دهد که استفاده از عناصر شکلی مثل هنجارگریزی، قاعده افزایی در کاربرد موسیقی و عنصر مسلط بیشترین نقش را در تاثیرگذاری و زیبایی کلام وی داشته است. هنجارگریزی در دو حوزه واژگانی و نوشتاری در کنار برجسته سازی صورت، باعث انتقال بهتر معنا شده است. قاعده افزایی در موسیقی با کمک توازن آوایی بین صامت ها و مصوت ها، کاربرد جناس، توازن واژگانی از طریق تکرارهای همگون کامل و ناقص در سطح کلمه و جمله، صورت گرفته و علاوه بر غنای موسیقایی، در القاء مفاهیم و حس های خاص به مخاطب کمک کرده است. در حوزه  موسیقی کناری، کاربرد قافیه های صوتی، تصویری و دستوری به همراه کاربرد ردیف های خاص، قابل توجه است. از میان عناصر تکنیکی و فرمال، عنصری که می تواند دیگر عناصر را تحت سیطره خود بگیرد عنصر مسلط است؛ عنصر مسلط با توجه به استفاده حداکثری در رباعی های بیژن ارژن، تصویر است. بررسی زیبایی شناسانه رباعی های ارژن از منظر نقد فرمالیستی، نشان می دهد که صورت رباعی های او تا چه اندازه در اثرگذاری حسی و معنایی آن نقش دارد..

زیبایی شناسی, رباعی معاصر, نقد فرمالیستی, عنصر مسلط, بیژن ارژن