امیر پوررستگار - دانش آموخته دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شیراز، شیراز، ایران.

سفرنامه های فرنگیان در فهم «نگاه دیگری»، حوزه مردم شناسی و مطالعات تاریخ فرهنگی - اجتماعی پراهمیت است. یکی از موضوعات برجسته در سفرنامه های اروپایی، به ویژه در عصر قاجاریه، تصوف و درویشی است. بر این اساس، مبنای جستار حاضر، واکاوی و تحلیل آن دسته از سفرنامه های سیاحان اروپایی عصر قاجار است که در گزارش، توصیف - و گاه تحلیل- خود به درویشان پرداخته اند. مواردی چون سلسله های تصوف، درویشان به مثابه یک طبقه، و سلوک و جهان بینی آنان در نوشته های این سیاحان به وضوح مشهود است که اغلب، با تصوف ناشناسی، پیش داوری، ظاهربینی و جعل همراه شده است. رهیافت این پژوهش نشان می دهد چهار مولفه «ادب شفاهی درویشان»، «اعتقادات و باورها»، «دریوزگی و بیکارگی»، «استعمال مسکرات و مواد خلسه آور» در سفرنامه های غربی نمود بیشتری دارد. تعداد اندکی از این سفرنامه نویسان از جمله پولاک، براون و گوبینو، رویکردی شرق شناسانه در معنای تحقیقی- تتبعی آن نسبت به تصوف دارند و آن را با مشاهدات خود، تلفیق کرده اند؛ از جمله این که درباره سلسله های صوفیانه عصر قاجار، به ویژه اهل حق، خاستگاه تصوف، و اندیشه اشراقی ایرانی، گزارش هایی ارائه کرده اند. جدا از این، در دیگر سفرنامه ها، غالبا به روح تصوف اشاره ای نمی شود. در اغلب این سیاحت نامه ها تصوف و عرفان، به مکتب سستی و بی قیدی تنزل یافته است و درویشان دوره گرد و قصه گو گرفتار چرس و بنگ تصویر شده اند. نتایج تشریح و تحلیل سفرنامه های مذکور نشان می دهد که گزارش این سیاحان از تصوف عصر قاجار، در قالب «درویش نگری ظاهری»، همراه با «تعمیم دهی»، «عیب-نمایی»، «عجیب و غریب نگری» و «بزرگ نمایی» روایت شده است.

سفرنامه, عصر قاجار, درویشان, صوفیان, سیاحان اروپایی