سید سعید محمدی - بخش زمین شناسی دانشگاه بیرجند
ابراهیم غلامی - بخش زمین شناسی دانشگاه بیرجند

یکی از کانی سازی های مهم در منطقه شرق ایران وجود رگه های آزبست در شکاف ها و درزه های سنگ های اولترامافیک مانند سرپانتینیت ها و هارزبورژیت های سرپانتینیزه شده است، به گونه ای که مکان و جایگاه اصلی تشکیل الیاف آزبست سیستم درزه ها در منطقه است. بر این اساس، به منظور بررسی ارتباط بین پدیده های زمینساختی و کانی سازی آزبست و در نهایت شناخت نحوه تشکیل آزبست در این بخش از کشور، مطالعات صحرایی و آزمایشگاهی به انجام رسید. محدوده مورد مطالعه بیشتر شامل افیولیت ملانژهای جنوب بیرجند و نیز مجموعه افیولیتی حاجات نهبندان به عنوان بخشی از کمپلکس افیولیتی شرق ایران است. مطالعات انجام شده نشان می دهد جاهایی که کانی سازی آزبست صورت گرفته، واحدهای سنگی عمدتاً شامل هارزبورژیت، دونیت، پیروکسنیت و سرپانتینیت بوده و افزون بر آن دیگر سنگ های مجموعه افیولیتی مانند رودنگیت ها، دیابازها، آمفیبولیت ها، لیسونیت ها و آهک های پلاژیت نیز دیده می شوند. پدیده سرپانتینیزاسیون مهم ترین نقش را در تشکیل آزبست در منطقه داشته و هارزبورژیت های به شدت سرپانتینیزه شده و خرد شده، سنگ میزبان اصلی آزبست است و بر اساس برآوردهای انجام شده تمرکز الیاف کریزوتیل اقتصادی در این واحد، بیش از سایر بخش هاست. این سنگ به علت مقاومت کم در مقابل عوامل فرسایشی، عمدتاً در مناطق با توپوگرافی پست و دامنه های کم ارتفاع قابل مشاهده هستند. طول الیاف آزبست متفاوت بوده و از یک میلیمتر تا حدود 10 میلیمتر می رسد. عیار نظری آزبست به طور میانگین، 4-3 درصد تعیین شده است. در بررسی مرز واحدهای سنگی، هیچ گونه تبدیل تدریجی از یک واحد به واحد دیگر مشاهده نمی شود و به عبارت دیگر، همه ی مرزها گسلی است. روند گسل ها و دیگر ساخت های مورد مطالعه، تحت تٱثیر گسل های بزرگی چون گسل بندان و گسل حاجات بوده و از همان روند شمالی-جنوبی پیروی می کند. طبق بررسی های ریز ساختاری و اندازه گیری مختصات درزه های حاوی آزبست، مشخص شد که درزه های منطقه، عموماً نامنظم بوده و ارزش زمینساختی چندانی ندارد و به استناد آنها نمی توان الگوی زمینساختی مشخصی را نتیجه گرفت. این موضوع، بیانگر عملکرد فازهای مختلف زمینساختی روی سنگ های منطقه است.