مسلم رستم پور - گروه مرتع و آبخیزداری، دانشکده منابع طبیعی و محیط زیست، دانشگاه بیرجند، بیرجند، ایران
محمد ساغری - گروه مرتع و آبخیزداری ، دانشکده منابع طبیعی و محیط زیست، دانشگاه بیرجند، بیرجند، ایران

سابقه و هدف: هر یک از شیوه ­های مختلف بهره ­برداری و مدیریتی در مراتع، آثار متفاوتی بر کارکرد اکوسیستم­ های مرتعی دارند. شیوه ­های نادرست و نامناسب بهره ­برداری از مراتع به ویژه در چند دهه اخیر موجب بروز لطمات شدیدی به عرصه­ های منابع طبیعی کشور شده است. در خصوص اثرات چرای دام بر رویشگاه ­های شنزار مناطق بیابانی، تحقیقات معدودی وجود دارد. هدف از تحقیق حاضر بررسی اثر شیوه­ های مختلف بهره­ برداری بر خصوصیات بوم­ شناختی شامل درصد پوشش گیاهی، تراکم گیاهی، غنا، تنوع، یکنواختی و غالبیت گونه ­ای، و تشابه گونه ­ای در مراتع مورد تحقیق است.مواد و روش ها: این تحقیق در چهار مرتع حریم روستا، اسکان موقت عشایری، اسکان دائمی عشایری و قرق در شهرستان زیرکوه انجام شد. در هر مرتع، لیست گونه ­های گیاهی، تراکم و درصد پوشش گیاهی هر گونه به تفکیک تعیین شد. همچنین جهت تعیین وضعیت مرتع، از روش چهار فاکتوره تعدیل شده استفاده شد. علاوه بر شاخص­ های عددی، رتبه بندی تنوع گونه­ ای با استفاده از منحنی رتبه-تنوع رنی بررسی شد. به منظور بررسی تشابه گونه ای بین چهار مرتع مورد مطالعه از شاخص تشابه جاکارد استفاده شد و جهت نمایش بهتر تشابه گونه ­ای، از تحلیل خوشه ­ای سلسله مراتبی (فاصله اقلیدوسی و اتصال گروهی Ward) استفاده شد. در نهایت رابطه بین پوشش گیاهی و تعداد گونه با شاخص ­های تنوع زیستی توسط ضریب همبستگی پیرسون مورد آزمون قرار گرفت.نتایج و بحث: براساس روش چهار فاکتوره، وضعیت مرتع دو مرتع حریم روستا و اسکان موقتی، متوسط و مرتع اسکان دائمی، فقیر و مرتع قرق، خوب ارزیابی شده است. نتایج تحلیل واریانس نشان داد که اثر شیوه­ های بهره­برداری بر درصد پوشش گیاهی (در سطح ۰۵/۰) و تعداد گونه، غنای گونه ­ای کل و متوسط (در سطح ۰۱/۰) معنی­دار شده است. مرتع قرق دارای بیشترین درصد پوشش و تراکم گیاهی (۷۳/۵۴ درصد و ۸۰ پایه) و مرتع اسکان دائمی کمترین درصد پوشش و تراکم گیاهی (۱۵ درصد و ۵ پایه) را دارد. بیشترین غنای گونه ­ای متعلق به مرتع قرق است و بین سایر مراتع اختلافی وجود ندارد. مرتع اسکان موقت نسبت به سایر مراتع از بیشترین سهم گیاهان مرتعی و کمترین سهم گیاهان زیاد­شونده برخوردار است. بیشترین درصد گیاهان زیاد­شونده در مرتع اسکان دائمی مشاهده شد. از لحاظ تنوع گونه­ ای، مرتع قرق از بیشترین شاخص تنوع شانون-وینر (۰۳/۲) و شاخص تنوع سیمسپون (۸۰/۰) نسبت به سایر مراتع برخوردار است. نتایج ضرایب همبستگی پوشش گیاهی و تعداد گونه با شاخص­های تنوع گونه­ای در منطقه مورد مطالعه نشان می­ دهد که عموما شاخص­ های تنوع با پوشش گیاهی و تعداد گونه همبستگی مثبت معنی­ دار و شاخص­ های یکنواختی و غالبیت گونه ­ای با پوشش گیاهی و تعداد گونه همبستگی منفی معنی­ داری دارند. نتایج شاخص تشابه جاکارد نشان می ­دهد که بیشترین میزان شباهت گونه­ای بین دو مرتع حریم روستا و اسکان دائمی (۶۲%) مشاهده می­ شود.نتیجه ­گیری: نتایج نشان داد چرای مفرط پوشش گیاهی در اطراف آغل­ های محل اسکان عشایر به وضوح قابل مشاهده است و بر روی درصد پوشش گیاهان، حتی گیاهان سمی و زیادشونده نیز تاثیر گذاشته و تنوع گونه ­ای را کاهش داده است. همچنین استراحت مرتع در مرتع قرق و تاخیر در چرای دام در مرتع اسکان موقت به بهبود پوشش گیاهی و تنوع زیستی کمک نموده است. از لحاظ درصد پوشش گیاهی، تراکم و ترکیب گیاهی، مرتع اسکان موقت پس از مرتع قرق قرار دارد. بیشترین سهم گیاهان علوفه­ ای در ترکیب گیاهی مرتع اسکان موقت مشاهده شد. اگر این فرضیه را بپذیریم که قرق مرتع باعث توالی جوامع گیاهی به سمت مرحله کلیماکس می ­شود و در مدیریت مرتع همواره مرحله تحت کلیماکس بهتر از مرحله کلیماکس است، در این صورت، اسکان موقت عشایر به لحاظ مدیریت دام و مرتع، سودمندتر از قرق مرتع خواهد بود.

اسکان عشایر, پوشش گیاهی, غنای گونه ای, قرق