کریم رضا دوست - .
علی حسین حسین زاده - .
فیروز طاهری - .

مقاله حاضر، با هدف «آسیب شناسی جریان روشنفکری در ایران معاصر» انجام شد. روش تحقیق در این مقاله، نظری و بر رویکردی انتقادی مبتنی است. این رویکرد، بر مطالعه منابع تاریخی- تحلیلی استوار می باشد. این مقاله دوره های تاریخی معاصر ایران، یعنی از آغاز     شکل-گیری اندیشه مشروطه خواهی تا انقلاب اسلامی را در بر می گیرد. چارچوب نظری، تلفیقی از نظریه های میشل فوکو، ژان بودریار، و یورگن هابرماس می باشد. در این مقاله، جریان روشنفکری در سه بخش: ۱- بنیان های فکری، ۲- نهادهای روشنفکری، و ۳- مواجهه با غرب، بررسی و با انطباق بر چارچوب نظری و ساختار سیاسی- اجتماعی، به آسیب شناسی آن پرداخته شد. بنیان های فکری شامل: ۱- فرایند شکل گیری مفاهیم، ۲- منشا فکری، ۳- استقلال فکری، و ۴- عقلانیت بود. روشنفکران ایرانی در ارتباط با بنیان های فکری با ضعف هایی مواجه بودند. نهادهای روشنفکری شامل: ۱- دارالفنون، ۲- فراموشخانه، ۳- فردیدیه، ۴- چپ گرایی، و ۵- حسینیه ارشاد بود. این نهادها نیز در نهایت کارکردی «ابزارگرایانه»، «هویت گرایانه»، و «عمل گرایانه» ایفا نمودند. روشنفکران ایرانی در مواجهه با غرب، نگرش های متفاوتی اتخاذ نمودند. گروهی غرب را یک کل یکپارچه دانسته و به نفی آن پرداختند، گروهی دیگر خواهان گزینش جنبه هایی از آن شدند. به طور کلی، می-توان روشنفکران ایرانی را «چپ- نخبه گرای رمانتیک» نامید، که دارای گرایشات «هویت اندیشانه»، «خشونت گرایانه» و «ابزارگرایانه» می-باشند. نتیجه مقاله، ساخت تیپ خاصی از روشنفکری با ویژگی ها و خصوصیات نوین شامل: «خردگرایی»، «استقلال فکری»، و «خشونت-گریزی» بود. بر این اساس، گفتمان تیپ نوین روشنفکری نیز مبتنی بر «سنت- مدرنیته»، خواهد بود.

روشنفکری, عقلانیت, مدرنیته, پست مدرنیته, بنیان های فکری, نهادهای روشنفکری, مواجهه با غرب