معصومه یعقوبی بایعکلایی - دانشجوی دکتری/ گروه مهندسی و مدیریت منابع آب، دانشکده مهندسی عمران، آب محیط زیست، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران
علیرضا وفایی نژاد - استادیار/ گروه مهندسی ژئوتکنیک و حمل و نقل، دانشکده مهندسی عمران، آب محیط زیست، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران
حمیدرضا مرادی دارابکلایی - دانشیار/ گروه آبخیزداری، دانشکده منابع طبیعی و علوم دریایی، دانشگاه تربیت مدرس، نور، ایران
حسین هاشمی - استادیار/ مرکز مطالعات خاورمیانه و مهندسی منابع آب، دانشگاه لوند، لوند، سوئد

در چند دهه اخیر تغییر اکثر کاربری ها بدون در نظر گرفتن قابلیت ها و محدودیت های محیط زیستی، مشکلات بسیاری مانند تخریب خاک و آلودگی اکوسیستم های آبی را به دنبال داشته است؛ بنابراین، ضرورت پژوهش حاضر، بررسی چگونگی کاهش آثار تغییرات کاربری اراضی احتمالی آینده در حوزه آبخیز گرگانرود با بررسی توانایی بالقوه اراضی به عنوان راهکاری برای حفاظت از منابع طبیعی است. این پژوهش شامل دو مرحله کلی است. ابتدا نقشه های کاربری اراضی در دوره مورد مطالعه (۱۹۹۰ تا ۲۰۲۰) و دوره آتی (۲۰۴۰) با استفاده از مدل سازی تغییر سرزمین (LCM) تولید شد (سناریوی اول). سپس با بهره گیری از سامانه اطلاعات جغرافیایی (GIS) و روش ارزیابی چندمعیاره (ترکیب خطی وزنی)، پتانسیل بوم شناختی مناطق برای تغییرات احتمالی آتی حوزه آبخیز گرگانرود تعیین و سپس مناسب ترین مناطق جنگلی، مرتعی و کشاورزی انتخاب شدند و این مناطق به نقشه کاربری سال ۲۰۲۰ افزوده شدند و نقشه کاربری اراضی ۲۰۴۰ تولید شد (سناریوی دوم). به طور کلی نتایج، روند کاهش مستمر پوشش جنگلی و اراضی مرتعی را نشان می دهد؛ به طوری که طی دوره مورد مطالعه (۱۹۹۰ تا ۲۰۲۰)، کاربری های جنگل و مرتع به ترتیب در حدود ۲۷۹/۵۳ و ۴۱۳ کیلومترمربع تغییر کاهشی و کاربری کشاورزی و مسکونی به ترتیب به میزان ۵۴۳ و ۱۳۳/۸۱ کیلومترمربع تغییر افزایشی در حوزه آبخیز گرگانرود داشته است. جنگل زدایی (۲۷۹/۵۳ کیلومترمربع)، کاهش اراضی مرتعی (۴۱۳ کیلومترمربع)، افزایش اراضی کشاورزی (۵۴۳ کیلومترمربع) و توسعه مناطق مسکونی (۱۳۳/۸۱ کیلومترمربع) رخ داده است. در بخش دوم نتایج، بر اساس نقشه پیش بینی شده کاربری اراضی در سناریوی اول، برای سال ۲۰۴۰ مساحت کاربرهای جنگل، کشاورزی و مرتع به ۱۳۶۴/۹۸، ۲۳۹۶/۰۹ و ۳۴۸۱/۱۸ کیلومترمربع خواهد رسید. این در حالی است که در نقشه کاربری اراضی تولید شده ۲۰۴۰ بر اساس سناریوی دوم، مساحت کاربرهای جنگل، کشاورزی و مرتع به ۱۴۲۷/۵۴، ۲۲۵۸/۵۵ و ۳۵۶۷/۴۹ کیلومترمربع خواهد رسید. در انتها پیشنهاد می شود در مناطقی که تغییر پوشش زمین در آن ها پیش بینی شد، با در نظر گرفتن شرایط آمایش سرزمین (سناریوی دوم) اقدام های پیش گیرانه و حفاظتی تعیین و انجام شود.

ارزیابی چندمعیاره, تناسب اراضی, توان بوم شناختی, حوزه آبخیز گرگانرود