محمد جواد شمس
صونیا زارع بازقلعه

منظور از ادب در عرفان و تصوف، حفظ حدود و حریم بندگی و عدم تجاوز از آن می باشد. انسانی که قصد دارد راه معنوی رسیدن به خدا را بپیماید، براساس توصیه و تاکید بزرگان تصوف و عرفان، آداب و رسومی را باید رعایت کند که از لوازم ضرور این راه است. صوفیان با توجه به آیه ی شریفه ی « الحافظون لحدود الله» و حدیث نبوی «ادبنی ربی فاحسن تادیبی» ریشه ی آداب سلوک را قرآن و سیره ی پیامبر اکرم (ص) می دانند. بنابراین، ضمن تعریف و تقسیم بندی، به رعایت آن هم تاکید داشته و خود نیز به آن عمل می نمودند. در تذکره ها و متون عرفانی گفتارها و رفتارهایی را می توان مشاهده کرد که نشان دهنده ی عمق توجه مشایخ به رعایت ادب در مسیر سلوک است. عمده ی مطلب به جای مانده در مورد ادب صوفیانه شامل تعریف ها و تقسیم بندی های مختلف آن می باشد. هجویری در کشف المحجوب، خواجه عبدالله انصاری در منازل السائرین و صدمیدان و ابن عربی در فتوحات مکیه از جمله ی عارفانی هستند که در ارائه ی تقسیم بندی برای آداب سلوک پیشگام بوده اند. اما در این میان ابن عربی در ارائه ی نظر خویش به جوانب و نکات ظریف بیشتری توجه نموده است و ادب را به دو دسته ی متمایز حال و مقام تقسیم کرده و سپس ادب مقام را به چهار دسته ی ادب شریعت، ادب خدمت، ادب حق و ادب حقیقت تقسیم نموده و همچنین برای ادب حال نیز تقسیماتی مانند ادب شریعت، ادب در مکان، ادب در زمان، ادب وضعی، ادب احوال، ادب اعداد، ادب خدمت، ادب حق و ادب حقیقت ذکر کرده است. در این مقاله، ابتدا معانی متفاوت ادب بررسی شده و سپس به شرح ادب عارفانه یا صوفیانه پرداخته می شود.

correct attitude, mystical progress, correct attitude of mystical progress, mysticism, ادب, سلوک, آداب سلوک, تصوف