عبدالسلام امامی - دانشجوی دکتری فقه و مبانی حقوق اسلامی دانشگاه فردوسی مشهد
حسین صابری - استاد دانشگاه فردوسی مشهد
سیدمحمدتقی قبولی درافشان - دانشیار دانشگاه فردوسی مشهد

مسئله انسداد یا انفتاح باب اجتهاد از مسائل مهم فقه اهل سنت به شمار می رود. این مسئله از پرسش های دیرین و پردامنه ای است که در گذر تاریخ جریان داشته و هر یک از دو دیدگاه انسداد و انفتاح، طرفداران خاص خویش را یافته است. گروهی از فقیهان متقدم و متاخر اهل سنت به انسداد گرویده اند و بیشترین معاصران نیز این دیدگاه را پذیرفته و تحقق شرایط اجتهاد را در زمان معاصر غیر ممکن دانسته اند. طرفداران نظریه انسداد درباره مفهوم انسداد و محدوده زمانی آن وحدت نظر ندارند. بررسی آرای اصولیان متقدم و معاصر اهل سنت نشان می دهد که زمینه های انسداد باب اجتهاد عبارت اند از: ۱. مدعیان کاذب اجتهاد، ۲. ظهور احزاب و فرق متعدد، ۳. ظهور انشعاب و تفرق در بین مجتهدان، ۴. عوامل سیاسی، ۵. انتظام روش و آرای اجتهادی، ۶. تقیه در اظهار اجتهاد، ۷. گرایش به تقلید. آنان همچنین ادله ای را برای انسداد باب اجتهاد ذکر کرده اند که می توان آن ها را در شش مورد دسته بندی کرد: ۱. سد ذرایع، ۲. انتشار و تدوین مذاهب اربعه، ۳. اجماع محققان، ۴. عدم امکان تحقق شرایط اجتهاد در متاخران، ۵. عدم امکان تصحیح حدیث در زمان متاخران، ۶. مسئله خالی بودن زمان از مجتهد. عده ای از فقیهان متقدم و متاخر نظریه انسداد را نپذیرفته و به جواز و حتی وجوب اجتهاد بر واجدان شرایط و امکان تحقق شرایط آن نظر داده اند. در این میان، بیشترین تلاش ها برای اثبات انفتاح از سوی متاخران سده اخیر صورت گرفته است. نوشته حاضر به واکاوی سیر آرا و اندیشه ها از رهگذر مطالعه تطبیقی پرداخته و با نقد و تحلیل به این نتیجه رسیده است که از میان نظریه های پیش گفته آنچه در زمان معاصر منطقی تر و درست تر می نماید انفتاح باب اجتهاد و امکان تحقق شرایط آن است.

اجتهاد معاصر, فقه اهل سنت, انسداد, انفتاح