حسنیه هروی - دکتری مهندسی معماری، استادیار گروه هنر و معماری، دانشگاه آزاد اسلامی (واحد بیرجند)
سیدحسین حسینی - دانشجو دکتری مهندسی معماری، گروه هنر و معماری، دانشگاه آزاد اسلامی (واحد بیرجند)

پدافند غیرعامل عبارت است از به کارگیری هرگونه ابزار، شرایط و موقعیت ها به صورتی که خودبه خود و بدون نیاز به عامل انسانی ، با مراحل گوناگون حمله های دشمن مقابله کند. وجه تمایز این نوع از پدافند با پدافند عامل ، »عامل انسان« است . به این معنا که پدافند غیرعامل مجموعه اقداماتی است که در آن نیاز به دخالت مستقیم انسان و جنگ افزار نبوده و در واقع صلح آمیزترین و معقول ترین روش دفاعی است که سبب افزایش پایداری و کاهش آسیب پذیری ساختمانها و افراد می شود. پژوهش حاضر با هدف شناخت و تمهیدات پدافند غیرعامل در معماری اسلامی ایران تدوین شده است . دادههای پژوهش به شیوه اسنادی گردآوری و مواری همچون مفاهیم پدافند غیرعامل در معماری ، چرخه ی پدآفند غیرعامل در معماری اسلامی و... مورد بررسی قرار گرفته است . نتایج نشان می دهد که پدافند غیرعامل در معماری اسلامی بر مبنای تهدیدات و حملات نظامی زمینی (پیادهنظام و سواره نظام) و با هدف ممانعت از نفوذ دشمن ، ایجاد وقفه در پیشروی دشمن با حداقل نیرو و تجهیرات شکل گرفته است . معماری اسلامی جهت تحقق این امر، یک نظام مکانیابی را به منظور ایجاد سلسله مراتب دفاعی در دو سطح خرد و کلان ایجاد کرده است . مکانیابی در سطح کلان سبب شکل گیری سه شهر، شامل : مرکزی (پایتخت )، میانی (واسط یا مواصلاتی به همراه قلعه ها و کاروانسراها) و شهر پیرامونی (مرزی ) شده که این آرایش شهری سبب حفاظت از شهر مرکزی و مهم ترین بنای آن، یعنی ارگ شاهی ، می شود. مکانیابی در سطح خرد شامل ایجاد سلسله مراتب دفاعی در گسترهی شهر مرکزی از طریق ایجاد سه لایه ی دفاعی است . این سه لایه از حجوم و نفوذ مستقیم دشمن به حیاتی ترین بنای شهر، یعنی ارگ شاهی ، ممانعت می کند. لایه اول شهر، شامل دیوار پیرامونی شهر و دروازههای اصلی آن، لایه دوم ، از طریق تمهیداتی نظیر: ایجاد ساباط، کوچه ها با ابعاد کوچک و انسانی ، مانع از حرکت سریع و جمعی دشمنان شده و در نهایت لایه سوم که همان ارگ شاهی بوده و شامل تمهیدات دفاعی نظیر: دیوارهای پیرامونی ضخیم به همراه برج و بارو، قرارگیر پنجره در سطح تراز بالا (به منظور ایجاد اغتشاش در دید دشمن ) و ... است .

پدافند غیرعامل ، معماری اسلامی ، لایه های دفاعی ، سلسله مراتب دفاعی ، ارگ شاهی