فرزانه غلامرضایی - دانش آموخته دکتری دانشگاه تربیت مدرس
سعید بزرگ بیگدلی - دانشیار دانشگاه تربیت مدرس تهران
قدرت الله طاهری - دانشیار دانشگاه تربیت مدرس
ناصر نیکوبخت - استاد دانشگاه تربیت مدرس

رابطه عقل با عشق در مباحث عرفانی، از دیرباز مورد توجه عارفان و پژوهشگران عرفان بوده است. این رابطه را می توان حاصل اوج­گیری مقابله تفکر عرفانی با تفکر فلسفی، طرد فلسفه مشاء و نفی تکیه بر عقل در درک حقیقت در قرن پنجم دانست که در شعر عرفانی در قالب استعاره های مختلف و به دو صورت تقابل و تداوم مطرح شده است. در برخی موارد عقل به عنوان رهزن و حریف همیشه سر برافراشته، در مقابل عشق تصویر شده و در برخی دیگر عقل به عنوان راهبر در مسیر پرخطر عشق تا رسیدن به حقیقت مطرح است. نظریه معاصر استعاره مفهومی به جنبه­های معرفت­شناختی کاربرد استعاره نظر دارد؛ تحلیل استعاره های مربوط به عشق و عقل براساس این نظریه می تواند جنبه­های معرفتی اندیشه عطار را درباره نسبت این دو مولفه پرتکرار در غزل­های او را روشن کند. عطار نیشابوری عشق را تجربه سفر در مسیری به سوی معشوق در نظر گرفته و در طی این مسیر به مراحل و منازلی قائل است که عقل یکی از آنهاست. از این منظر، عقل به خودی خود تقابلی با مفهوم عشق ندارد و طی این مسیر بدون درک این منزل و گذر از آن ناممکن است. بررسی استعاره های کلان عقل و عشق در غزل های عطار، دسته­بندی مضمونی آنها و محور قرار دادن نگاشت مفهومی «عشق، به مثابه سفر» از منظر شناختی بیانگر آن است که در نگاه عطار عقل و عشق متباین نیستند بلکه در امتداد دیگر قرار دارند.

استعاره شناختی, استعاره مفهومی, نگاشت, عشق, عقل, عطار نیشابوری