غلامعلی سلیمانی - استادیار معارف اسلامی دانشگاه تهران، تهران، ایران

مسئله «ماهیت انسان» نقطه شروع بسیاری از مباحث نظری و فلسفی است. در مطالعات انسان شناختی می توان از دو گونه متفاوت از انسان آرمانی یعنی «انسان اقتصادی» و «انسان جهادی» سخن گفت. در انسان اقتصادی به طور کلی انسان؛ بازیگری خردمند، منفعت جو، خودپرست، بهینه خواه، محاسبه گر و هدف محور تلقی می شود. به تاسی از اقتصادانان مکتب کلاسیک که نقش پررنگی در صورتبندی انسان اقتصادی داشتند، اصل سودمندی و اصالت نفع شخصی مبنای کنش و رفتار انسان دانسته می شود و اینکه انسان ها به طور طبیعی در جستجوی تمتع بیشتر با کوشش کمتر هستند. در حالیکه انسان اقتصادی مدعی توصیفی واقعی، عینی و جهانشمول از انسان است و فراتر از این حتی نیات همنوع خواهانه، خیرخواهانه و یاریگرانه را نیز از منظر نفع شخصی توضیح می دهد، به نظر می رسد کلان روایت انسان اقتصادی قادر به توضیح رفتار انسان در همه زمان ها و مکان ها نیست و با رفتار واقعی انسان فاصله زیادی دارد. برخلاف چنین مفروضاتی با گونه ای دیگر از انسان مواجه هستیم که همنوع خواهی، ایثار، حق طلبی، از خودگذشتگی، خیرخواهی، انصاف، حق شناسی، غمخواری، اخلاق مداری، معنویت گرایی، تکلیف گرایی و رضایتمندی الهی از ویژگی های او محسوب می شود. با عنایت به این مساله پژوهش پیش رو در تلاش است با بهره گیری از روش مقایسه ای، ضمن به چالش کشیدن مفروضات انسان اقتصادی، بر ناتوانی این مدل آرمانی در فهم ماهیت پیچیده انسان صحه گذاشته و زمینه را برای طرح مدل آرمانی انسان جهادی فراهم کند. انقلاب اسلامی را می توان دمیدن روح متفاوتی به کلان روایت انسان اقتصادی و ظهور و بروز انسان جهادی دانست.

نوع آرمانی, انسان اقتصادی, انسان جهادی, فطرت, غریزه, عقلانیت ابزاری, عقلانیت موسع