سهند سلطاندوست - دکتری پژوهش هنر، دانشکده هنر، دانشگاه تربیت مدرس ، تهران، ایران.
مهدی کشاورز افشار - استادیار گروه پژوهش و تاریخ هنر، دانشکده هنر، دانشگاه تربیت مدرس ، تهران، ایران، نویسنده مسئول.

موضوع این پژوهش، سازشناسی موسیقی قدیم ایران از دریچه روایت تصویری در نگارگری، و ماده مطالعه موردی آن یک نسخه خطی نفیس از دیوان حافظ (به شماره راهنمای Or. ۱۴۳۱۹ در کتابخانه بریتانیا) است. این نسحه، نخست در مکتب هرات دوره تیموری فراهم آمده و سپس در دربار گورکانیان هند نگاره های متعددی به آن پیوست شده است. این نسخه جالب توجه، تاکنون در مطالعات تاریخی سازشناسی بر مبنای تصویر، مغفول مانده است. مسئله اصلی، شناسایی و بررسی ۳۴ ساز موجود در نگاره های حواشی این نسخه و نیز تعیین ترکیب جنسیتی نوازندگان این سازها است. پرسش های پژوهش از این قرارند که در این نگاره ها کدام سازها در دست نوازندگان مرد و کدام سازها در دست نوازندگان زن نقش شده اند؟ این انتخاب ها تا چه اندازه با کلیشه ها یا انگاره های ناظر بر هویت جنسیتی سازها همخوانی دارد؟ در این مقاله، با بهره گیری از مکتوبات فارسی در باب موسیقی، به ویژه آثار عبدالقادر مراغی و رساله ارزشمند کنزالتحف اثر حسن کاشانی، به روش توصیفی-تحلیلی به مطالعه تطبیقی نگاره ها (Iconography) با اسناد کتابخانه ای پرداخته ایم. از یافته های پژوهش می توان به اختصاص سازهای بادی (نی و سرنا)، و نیز رباب به نوازندگان مرد اشاره کرد. همچنین غلبه حضور رباب بر سازهایی همچون عود و تنبور که نقش محوری در موسیقی نظری و عملی قدیم ایران بر عهده دارند، نمایانگرجهت گیری جدید سازبندی در فرهنگ موسیقایی زمانه در منطقه ایران فرهنگی است. نگارگران این نسخه، زنان بیشتری را در حال نواختن سازهای آرشه ای تصویر کرده اند. تنها نوازنده قانون، مطابق با انتظار قبلی و وضعیت رایج در موسیقی معاصر ایرانی، زن است.

کلیدواژه ها: موسیقی قدیم ایران, سازشناسی, نگارگری گورکانی, آیکونوگرافی, کنزالتحف, هنر و جنسیت