علی هژبری - کارشناس / پژوهشکده باستان شناسی
محمد مرتضایی - دانشیار پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری

قومس از نواحی مهم شرق ایران و در امتداد جاده خراسان بزررگ قرار دارد. در این منطقه محوطه های مهمی بررسی، کشف و کاوش شده اند. در این میان، سال ها از کاوش های باستان شناسی در تپه حصار دامغان می گذرد. یکی از بناهای کشف شده در مجموعه تپه های حصار، بنایی است با یک ایوان ستوندار و یک اتاق گنبددار که به دوره ساسانی منسوب شده است. هر چند در مورد تاریخگذاری بنا به دوره ساسانی تردیدی نیست اما در مورد کاربری آن به زعم تعدادی از پژوهشگران بنای تپه حصار آتشکده است و به نظر کاوشگر و برخی دیگر «کاخ» بوده است. با توجه به اینکه ویژگی های کاخ و آتشکده در دوره ساسانی با بررسی هایی که به عمل آمده تا حدود زیادی مشخص شده است ما در این پژوهش با مقایسه با عناصر معماری شناخته شده و بررسی متون تاریخی و نیز رجوع به نظر دیگر پژوهندگان به دنبال پاسخی به سوالاتی هستیم از قبیل: کاربری بنای کاوش شده در تپه حصار دامغان چیست؟ کاخ علاوه بر صحن، ایوان و اتاق گنبددار به عنوان بخش عمومی بنا، دارای صحن و اتاق هایی در بخش خصوصی است و در آتشکده همه عناصر معماری به مکان قدسی آتش منتهی می شود. با این دلایل و با استناد به متون تاریخی و نیز با توجه به پلان بنای تپه حصار به نظر می رسد که با آتشکده ای از دوره ساسانی مواجهیم، هر چند شباهت هایی با پلان کاخ های اواخر دوره ساسانی و اوایل دوران اسلامی را نشان می دهد.

آتشکده, کاخ, ساسانی, آغاز دوران اسلامی, قومس