سعید امینی - دانشجوی دکترای مدیریت خدمات بهداشتی درمانی، مرکز تحقیقات مدیریت ارائه خدمات سلامت، پژوهشکده آینده پژوهی در سلامت، دانشگاه علوم پزشکی کرمان،کرمان، ایران
رضا دهنویه - قائم مقام پژوهشکده آینده پژوهی در سلامت و عضو کمیته علمی ارزیابی فناوری سلامت، وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی

مقدمه: متولیان بهداشت و درمان کشور به طور روزمره با تهدیدهای سلامتی متعددی در سطوح مختلف محیطی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی مواجهه هستند. بیماری های نوپدید و باز پدید، تغییر سبک زندگی، تغییرات آب و هوایی و سایر مسائل، سلامتی انسانها را تهدید می کنند. برای برخورد مناسب با این تهدیدها لازم است از طریق بررسی روند پیدایش، شکل گیری و توسعه آنها به شناسایی تاثیرات بالقوه اشان در حوزه سلامتی پرداخت و با مدیریت درست، از آن به عنوان فرصتی برای ارتقای سلامتی مردم استفاده کرد.  پژوهش های آینده نگاری از طریق روی هم نهادن افکار و دیدگاه ها می توانند در این زمینه بسیار راهگشا باشند. روش های آینده نگاری را می توان به روش های تعمیم یابنده(تحلیل روند، سری های زمانی، رگرسیون، اقتصاد سنجی و شبیه سازی)، روش های اکتشافی(تحلیل ریخت شناختی، درخت ارتباط، نقشه برداری ذهنی و چرخه های آینده)، روش های الگوسازی(تحلیل شباهت، تحلیل توالی های فنآوری، تحلیل ذی نفعان و تحلیل ساختاری)، روش های مشارکتی(دلفی، تحلیل تاثیر متقاطع، گروه های متمرکز)، روش های هنجاری و سناریونویسی تقسیم بندی نمود(۱). مطالعاتی که از چرخ آینده استفاده کرده اند آن را به عنوان یک ابزار مفید در ایجاد سناریوهای آینده معرفی کرده اند. اما بیشترین استفاده از این روش در مطالعات دانشگاهی بوده است و برای کمک به دانشجویان در به تصویر کشیدن نتایج روندهای آینده بکار رفته است(۲). در مطالعه ای توسط Haas و Martin از روش چرخ آینده به عنوان یک روش بحث گروهی استفاده شده است تا اعضای گروه به طور نظاممند در خصوص عواقب آینده یک تصمیم تفکر نمایند(۳). در مطالعه دیگری از چرخ آینده برای پیش بینی آینده بهداشت حرفه ای استفاده شده است(۴). پژوهشهای آینده نگاری روز به روز از اهمیت بیشتری برخوردار می شود و محققان کشورمان نیز به این مطلب توجه ویژه ای نموده اند بطوریکه فقط در خصوص نظریه زمینه ای(grounded theory) با یک بررسی ساده اینترنتی متوجه می شویم که پژوهشگران داخلی زیادی در حوزه علوم پزشکی از این روش تحقیقاتی استفاده کرده اند(۵). مطالعات چرخ آینده(future wheels) با وجود قرابت بسیار زیادی که با نظریه زمینه ای دارد و از کاربردهای بسیار زیادی نیز برخوردار است مورد توجه کمی قرار گرفته است که شاید علت آن آشنایی کم محققان داخلی با این شیوه پژوهش باشد، این در حالی است که چرخ آینده به عنوان مبنایی برای تفکر بیشتر، بررسی سیستماتیک و همچنین برای کاربرد تکنیک های دیگر بررسی آینده می تواند بسیار مفید واقع گردد. با بررسی دقیق این دو تئوری متوجه می شویم که هر دو نظریه یک مفهوم را به شیوه های متفاوت بیان می کنند. روش چرخ آینده، بطور هوشمندانه آینده را بررسی نموده و باعث ایجاد و توسعه استراتژی هایی برای حداقل نمودن ریسک و کاهش تاثیر بحران می شود(۴). Glenn  بیان نمود که چرخ آینده یک روش طوفان مغزی است که برای سازماندهی ایده ها در خصوص آینده بکار می رود(۶). ایشان بیان نمود که چرخ آینده بیشتر برای موارد زیر بکار می رود: ۱-     تاثیرهای احتمالی روندهای فعلی یا رخدادهای بالقوه آینده ۲-     سازماندهی افکار مربوط به روندها یا رخدادهای آینده ۳-     نمایش ارتباطات متقابل پیچیدهدر چرخ آینده از سئوال پژوهش به علل و راهکارهای آن می رسیم و به محققین اجازه می دهد که نتایج اولیه و ثانویه رخدادها شناسایی شود(شکل۱). بوسیله این رویکرد فرصت ها و مشکلات بالقوه، بازارهای جدید، محصولات و خدمات شناسایی می شوند و تاکتیکها و استراتژی های گوناگون ارزیابی می شوند.در رویکرد نظریه زمینه ای نمونه گیری از گروه هدف و پرسیدن سئوال تا زمان اشباع ادامه می یابد بطوریکه افراد نمونه دیگر مطلب جدیدی به مطالب قبلی اضافه نمی کنند و درصورت تکرار نمونه گیری موضوع جدیدی شناسایی نمی شود. موارد تا جایی افزوده می شوند که دیگر بینش و بصیرتی افزوده نگردد و پژوهشگر متوجه شود که دیگر چیز تازه ای کشف نمی شود(۷). در چرخ آینده نیز طوفان مغزی تا زمانی ادامه می یابد که برایند فکری افراد دیگر موضوع جدیدی را شناسایی ننماید. به عبارت دیگر در چرخه آینده و نظریه زمینه ای به جایی می رسیم که دیدگاه جدیدی مطرح نمی شود و در اینجا است که باید مرحله اصلی و نهایی پژوهش را آغاز نماییم: در نظریه زمینه ای تبیین نظریه و در چرخه آینده تبیین علل و راهکارها. با بررسی دقیقتر این دو رویکرد متوجه می شویم که هر دو رویکرد می خواهند یک موضوع را مطرح کنند و آن هم ارائه راهکاری برای آینده است. در مطالعات مختلف بیان شده است که نظریه زمینه ای بصورت استقرایی از داده به نظریه منتهی می شود و در چرخ آینده بصورت قیاسی از سئوال پژوهش به علل می رسیم. شاید در نگاه اول به این نتیجه برسیم که در چرخ آینده از سئوال پژوهش به نتایج مختلفی می رسیم اما در این رویکرد نیز در نهایت راهکارهای عملی استخراج می شود که می تواند راهگشای مشکلات و مسائل جامعه باشد. بنابراین مطالعات چرخ آینده را نیز می توان در گروه مطالعات استقرایی دسته بندی نمود نه قیاسی. بخش بهداشت و درمان با روش چرخ آینده بیگانه نیست بطوریکه وقتی کارشناسان مرکز بهداشت شهرستان یا پرستاران یک بیمارستان در خصوص بررسی یک موضوع گرد هم جمع می شوند و با بارش افکار تمام نظریات و دیدگاه های خود را در خصوص عواقب احتمالی یک موضوع روی هم می گذارند و شقوق مختلف آن را بررسی می کنند و احتمالا راه کارهایی را نیز پیشنهاد می کنند در واقع ناخودآگاه از چرخ آینده استفاده کرده اند فقط با این تفاوت که کار خود را بر مبنای علمی انجام نداده اند. نتیجه گیری: دست اندرکاران بهداشت و درمان از طریق آشنایی با مطالعات چرخ آینده می توانند به آینده پژوهی روندهای فعلی بپردازند و دید بسیار واضح تری از آینده بدست آورند و ازبروز عواقب ناگوار در آینده جلوگیری کنند. از طریق روش چرخ آینده می توان زمینه های سرمایه گذاری را نیز شناسایی کرد و از هدر رفتن سرمایه های ملی جلوگیری نمود.