احسان افکنده - استادیار گروه تاریخ دانشگاه شهید بهشتی
باقرعلی عادلفر - استادیار گروه تاریخ دانشگاه بین المللی امام خمینی (ره) قزوین

قدمت انگاره جغرافیایی «هفت کشور» به دوران آغازین هندوایرانی بازمی­گردد. پس از جدایی هندیان و ایرانیان، روایت آغازین هندوایرانی هفت­پاره بودن زمین، با توجه به شرایط اقلیمی سرزمین­های جدید و تغییرات دینی و سیاسی دگرگون شده و به صورت­های کنونی درآمده است. مقایسه متون کهن ایرانی و هندی، به­ویژه اوستا و ویشنو پورانه، نشان می­دهد که در طرح کلی روایت اصلی هندوایرانی، جهان به هفت پاره تقسیم شده بوده که یک پاره در میان بوده و شش پاره دیگر بر گرد آن قرار داشته­اند. از میان این هفت سرزمین، که توسط موانعی از یکدیگر جدا شده بودند، در آغاز تنها پاره میانی مسکون بوده است، اما بعدها پس از انشعاب مردم از پیش­نمونه نیای آغازین، سایر نواحی هم مسکون شده­اند. در متون اوستایی، همچون هندی، نام­های جدیدی جایگزین نام­های آغازین شد. بعدها با گسترش آیین مزدیسنی و انتقال نیروی سیاسی از شرق به غرب فلات ایران، هفت کشور متون اوستایی نیز دچار تغییر شده و در متون فارسی میانه با تغییر جهات شرقی و غربی با افق جغرافیایی جدید، که بنا بر آن سرزمین میانی در غرب فلات ایران قرار داشت، منطبق گشت. این میراث تقسیم هفت­گانه به صورت مستقل در منابع مربوط به دوره هخامنشی نیز مشاهده می­شود که در آن به صورت کم­رنگ ردپای یک تقسیم هفت­گانه در سازماندهی شهرب­های هخامنشی دیده می­شود.

جغرافیای اساطیری, هفت کشور, هندوایرانیان, اوستا, متون پهلوی, ویشنو پورانه