رضا صمیم - دانشیار جامعه شناسی، پژوهشگاه مطالعات فرهنگی، اجتماعی و تمدنی، تهران، ایران

سابقه تاسیس مدارس جدید در ایران عصر قاجار به پیش از انقلاب مشروطه بازمی گردد. بسیاری از پژوهشگران معتقدند تمامی مدارس جدید در سال های پیش از انقلاب مشروطه را می توان از مصادیق نهادهای مدرن آموزشی به شمار آورد. مقاله حاضر تلاش می کند با استفاده از مفاهیم موجود در جامعه شناسی نظری تاریخی پیدایش و پویش نهادهای مدرن، نشان دهد نمی توان همه مدارس جدید در سال های پیش از انقلاب مشروطه را مصداق نهادهای آموزشی مدرن به شمار آورد. به طور مثال، استدلال می کند که دارالفنون به عنوان نخستین مدرسه جدید در عصر ناصری، از آن جا که به شکلی خودآئین اداره نمی شد و آموزش را به شکلی برابر در اختیار همگان قرار نمی داد، یک نهاد آموزشی مدرن نبود. توضیح داده خواهد شد که امکان پذیر شدن تاسیس نهادهای مدرن به طور عام و نهادهای آموزشی مدرن به طور خاص در ایران، هرچند مبتنی بر برخی تحولات اجتماعی و فرهنگی صورت گرفت، به شکلی بنیادین نیازمند نوعی تحول حقوقی بود؛ تحولی که نخستین نشانه های آن را باید یازده سال پس از تاسیس دارالفنون جست وجو کرد. مقاله در انتها برمی نمایاند که این تحول در نهایت به امکان پذیرشدن تاسیس نهادهایی چون انجمن معارف انجامید. انجمن معارف، که به شیوه یک نهاد مدرن اداره می شد، به رغم عمر کوتاهش، نتایجی «چشمگیر» در همگانی کردن آموزش از خود برجای گذاشت و به الگویی برای تاسیس نهادهای آموزشی مدرن در سال های بعد تبدیل شد.

نهادهای آموزشی مدرن, عصر قاجار, دارالفنون, انجمن معارف, احتشامالسلطنه