شهین فارابی - استادیار، گروه تاریخ، دانشگاه پیام نور، مشهد

بارگاه ملکوتی امام رضا(ع) به عنوان مهم ترین کانون اصلی تجمع شیعیان در ایران و تشکیلات عظیم آستان قدس رضوی، همواره فرصتی را برای حکومت های شیعی فراهم آورده تا بتوانند با ابراز ارادت قلبی به ائمه اطهار(ع) با مدیریت شایسته خدمت رسانی به زائران و تمشیت امور مجموعه، مشروعیت حکومت را در جامعه حفظ و استمرار بخشند. بنابراین، اداره و مدیریت صحیح امور آستان مقدس و تشکیلات مربوطه، از اولویت های حاکمان حکومت های شیعی ازجمله پادشاهان قاجار بود. پژوهش حاضر با تکیه بر اسناد دستوری و مکاتبه ای با رویکردی تطبیقی، به بررسی اوضاع اقتصادی آستان قدس رضوی در اواخر عصر قاجار به تولیت ظهیرالاسلام (داماد مظفرالدین شاه) و عملکرد اقتصادی ایشان اختصاص دارد که تاکنون کمتر موردتوجه محققان قرارگرفته است. او در دو دوره به ترتیب از ۱۳۳۴-۱۳۳۵ق و ۱۳۳۸-۱۳۳۹ق، از سوی احمدشاه قاجار، مدیریت این مجموعه را بر عهده داشت و با چالش های مختلف مالی ازجمله مشکل املاک اجاره ای آستانه و غیره مواجه شد. یافته های پژوهش پس از بررسی تطبیقی دو دوره تولیت ظهیرالاسلام نشان می دهد که اقدامات اقتصادی او در دور دوم تولیت، با وجود تلاش های گسترده تر نسبت به دور قبل، به علت ازهم گسیختگی ساختار سیاسی و ناکارآمدی تشکیلات اداری اواخر عصر قاجار و عدم همکاری و هماهنگی لازم میان آستان قدس رضوی و ادارات مرتبط با آن و عدم موفقیت در اجرای عملی نظام نامه اقتصادی پیشنهادشده از سوی ظهیرالاسلام و از همه مهم تر، کاهش اجاره های نقدی و جنسی املاک موقوفه استیجاری، موجب کمبود بودجه لازم برای تامین مخارج بخش های مختلف آستانه شد و نتوانست منشا تغییرات اقتصادی اثرگذار و ساماندهی امور تشکیلات آستان قدس رضوی گردد.

آستان قدس رضوی, متولی باشی, ظهیرالاسلام, اقدامات اقتصادی