حمیدرضا عظیمی - استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تهران، تهران، ایران.
سیده فاطمه هاشمیان - دانش آموخته کارشناسی ارشد گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تهران، تهران، ایران.

در دوره‎های مختلف تاریخ ادب فارسی فن معارضه یا جواب در میان شاعران، به ویژه شاعران سرشناس هر دوره با دیگران رواج داشته است. تعدادی از این معارضات در دایره تقلید صرف محصور گشتند و تعدادی دیگر با نوآوری های سازندگان آنها توانستند به لحاظ ارزش فنی به درجه مطلوبی برسند. بررسی دیوان اشعار نشان می دهد که ارتباط شاعران با یکدیگر گاه بخش قابل توجهی از دیوان ایشان را به خود اختصاص می دهد. از مصادیق این ارتباط یکی فن معارضه یا جواب است. یکی از این معارضات که در این پژوهش به آن پرداخته شده، معارضه همام تبریزی با سعدی شیرازی است.بررسی منابعی چون تاریخ گزیده، مونس‎‎‎‎‎‎‎‎الاحرار، تذکره‎الشعرا و ... نشان‎ می دهد که بحث همام و سعدی در میان قدما دارای سابقه است. برخی از مهم ‎ترین و قدیمی ترین منابعی که به معارضات همام با سعدی اشاره کرده اند و نیز دربردارنده متن این معارضات هستند عبارتند از: جنگ کتابخانه لالااسماعیل ترکیه، سفینه شمس حاجی و دست نویس کهن دیوان همام تبریزی. در پژوهش حاضر بر اساس متن این معارضات در نسخ نامبرده و به کمک روش آماری، تلاش شده تا با مقایسه حوزه های واژگان و نحو، شباهت ها و تفاوت های همام و سعدی در سرودن غزل برشمرده شود. در بخش واژگان ساخت های واژگانی هر واژه بررسی و مشخص شده که سعدی بیش از همام به انواع واژه و تنوع و تازگی ساخت های واژگانی پرداخته است و در بخش نحو با بررسی ساختمان افعال، کاربرد حروف، رقص ضمیر، انواع حذف و جابه جایی های نحوی مشخص شده که ساختار های نحوی در غزل سعدی استحکام بیشتری دارند.

سعدی, همام, معارضه, واژگان, نحو, جنگ لالااسماعیل