ابراهیم کریمی سنگچینی - استادیار، بخش تحقیقات حفاظت خاک و آبخیزداری، مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان لرستان، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، خرم آباد، ایران

مقدمه ارزیابی پروژه های اجرا شده آبخیزداری و ارائه دورنمایی از نتایج عملکرد آن ها، اطلاعات مناسبی را برای برنامه ریزی بلندمدت در اختیار مدیران و تصمیم گیران قرار می دهد. از این رو، با ارزیابی عملکرد پروژه های آبخیزداری از دیدگاه کارشناسان می توان ضمن تعیین میزان اثرات طرح و عوامل موثر بر آن، رهنمودهای لازم برای اجرای بهینه این طرح ها در آینده به مسئولان و برنامه ریزان ارائه نمود. بدین منظور، در این پژوهش جهت ارزشیابی پروژه های آبخیزداری اجرا شده از نظر بهبود روحیه مشارکت مردمی در حوزه آبخیز ریمله، از دیدگاه کارشناسان و بهره برداران استفاده شد.   مواد و روش ها آبخیز ریمله، یکی از زیرحوضه های رودخانه کشکان است. برای این منظور، پس از تهیه لیست اولیه شاخص ­ها، با استفاده از روش دلفی و نظرسنجی از خبرگان، فهرست نهایی شاخص­ های موثر بر بهبود روحیه مشارکت مردمی مشخص شد. در مجموع ۳۹ شاخص انتخاب شد و در شش دسته طبقه بندی صورت گرفت. در نهایت، به منظور اولویت­ بندی شاخص ­ها، از روش­ های تصمیم ­گیری چند­شاخصه استفاده شد. تمام سرپرست خانوارهای روستایی موجود در این آبخیز، به عنوان جامعه آماری انتخاب شدند. با توجه به رابطه کوکران و با روش نمونه گیری انتساب متناسب، به ۱۳۵ آبخیزنشین از جامعه آبخیزنشینان مراجعه شد. روایی و پایایی پرسشنامه ­ها مورد آزمون قرار گرفت. برای گردآوری دیدگاه بهره برداران، از روش مصاحبه حضوری و تکمیل پرسشنامه استفاده شد. برای رتبه بندی عوامل موثر بر مشارکت مردمی، از دیدگاه بهره براداران از آزمون فریدمن استفاده شد. به منظور ارزیابی از دیدگاه کارشناسان، به طراحی و توزیع پرسشنامه مقایسات زوجی با استفاده از روش تحلیل سلسله ­مراتبی (AHP) اقدام شد.   نتایج و بحث نتایج نشان داد، آلفای کرونباخ برابر با ۰.۸۲۷ محاسبه شد و نشان از پایایی پرسشنامه ها در پژوهش مورد بررسی دارد. نرخ سازگاری در تحلیل سلسله مراتبی از ۰.۰۱ کمتر است، بنابراین، می ­توان سازگاری مقایسات را پذیرفت. نتایج نشان می­ دهد که فعالیت های اقدامات مشارکتی نظیر باغ کاری، تراس بندی، ساخت جوی های بتنی، ساخت استخر و لایروبی چشمه ها، بیشترین مشارکت نیروی انسانی و مالی (حدود ۷۶ درصد) را به خود اختصاص دادند. بررسی شاخص های مشارکت آبخیزنشینان در پروژه های آتی نشان داد که "افزایش سطح درآمد ناشی از اجرای پروژه در منطقه" با رتبه ۵.۱۹، به عنوان شاخص برتر از نظر بهره برداران انتخاب شد. از نظر کارشناسان، شاخص "میزان مشارکت آبخیزنشینان در تصمیم گیری و تصمیم سازی" با میانگین وزنی ۰.۲۵۲، به عنوان شاخص برتر انتخاب شد. شاخص ­های "افزایش مشارکت آبخیزنشینان در تصمیم گیری و تصمیم سازی" و "استفاده از ظرفیت دیگر نهادها در اجرای پروژه های حفاظتی و جلب مشارکت آن ها" بیشترین وزن و شاخص "تقویت مشارکت تشکل­ ها نظیر تعاونی ها در سطح روستا"، کمترین وزن را به خود اختصاص داده اند.   نتیجه­ گیری نتایج این پژوهش نشان می دهد که ذینفعان حوزه آبخیز ریمله، ظرفیت بالایی را برای پذیرش و مشارکت در پروژه های آبخیزداری را دارند. پیشنهاد می شود که مشارکت ذی نفعان در تصمیم گیری های آتی و استفاده از اقدامات مشارکتی در این حوضه و دیگر حوضه ها در درجه اهمیت قرار گیرند. بنابراین، رویکرد به کار رفته در این پژوهش می ­تواند به عنوان روشی کارا در کمک به فهم بهتر سیستم آبخیز و نیز تسهیل فرایند تصمیم ­گیری توسط برنامه ­ریزان و مدیران آبخیز و آبخیزنشینان به کار گرفته شود. به ­منظور ارزشیابی اجرای پروژه های­ های آبخیزداری، بر بهبود روحیه مشارکت مردمی، توجه به اولویت­ های اشاره شده ضروری به نظر می­ رسد و پیشنهاد می شود در دستور کار مدیران و برنامه ریزان قرار گیرد.

ذینفعان, روایی و پایایی پرسشنامه, رودخانه کشکان, روش تحلیل سلسله مراتبی, مشارکت نیروی انسانی