گلرخ کیانی - گروه زبان و ادبیات فارسی. دانشگاه گیلان. رشت. گیلان
محمدعلی خزانه دارلو - استاد گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه گیلان. رشت. گیلان.
علیرضا نیکویی - استاد گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه گیلان، رشت، ایران

زمان در نقد مضمونی یکی از موضوعات اساسی است و از میان منتقدان این حوزه، ژرژ پوله بیش از همه به مولفه های زمان و مکان توجه دارد. محور اساسی نقد پوله کاوش و بررسی چگونگی ارتباط با دنیای بیرونی است که با تاکید بر مولفه های زمان و مکان صورت می گیرد. تاکید بیدل دهلوی به «زمان» و «صیرورت» و ابعاد معرفت شناسی آن چه در مثنوی ها و چه در غزلیات از مولفه های اصلی اندیشه ی اوست. بیدل در غزلیات خود از طریق نمادها، تصاویر و استعارات، فضایی سوررئالیستی خلق می کند و برداشت متفاوت خود از زمان را که مطابق با جهان بینی عرفانی اوست ارائه می دهد. این پژوهش در پی آن است که ضمن ترسیم همبسته های مفهومی زمان و شبکه تصویری آن، مبانی فلسفی و عرفانی تلقی بیدل از زمان یعنی اندیشه وحدت وجود و حکمت هندی را نشان دهد. مقاله حاضر با روش توصیفی-تحلیلی به بررسی مفاهیم و تصاویر مرتبط با مقوله زمان در غزلیات بیدل دهلوی می پردازد و با رویکرد نقد مضمونی بر محوریت آرای پوله، ادراک بیدل از زمان حال، گذشته و آینده را در آیینه ی تصاویر تکرارشونده بررسی می کند. دست آورد این تحقیق، این است که بیدل بنا به آموزه های حکمی هندی و عرفان اسلامی به مراقبه و مکاشفه و تامل و شهود بسیار بها می دهد و بسامد بالای واژگانی همچون «لحظه، لمحه، دم و آن»، و دیگر ترکیبات مشابه مانند «چشم بر هم زدن»، «طرفه العین» و «کاغذ آتش رسیده»، «برق و شرر»، «برگ کاه در مقابل آتش، گردش چشم، آهوی رمیده.....» نشان از توجه بیدل به مقوله زمان است.

نقد مضمونی, زمان, ژرژ پوله, هانری برگسون, بیدل دهلوی