بهروز محمودی بختیاری - دانشیار گروه هنرهای نمایشی دانشگاه تهران
کورش غنیون - کارشناسی ارشد سینمای دانشگاه تهران

«مخالفپوشی» به معنای پوشیدن لباس مردانه از سوی زنان، یا لباس زنانه از سوی مردان از سالهای ابتدایی اختراع سینما وارد روایتهای سینمایی شد و همچنان نیز ادامه دارد. بر اساس آنچه تاکنون در مخالف پوشی مشاهده شده است، این کار با هدف دستیابی به امتیازات جنسیت دیگر و خدمت به پیشبرد درام، طبق خواست فرد مخالف پوش، انجام میپذیرد. در پژوهش حاضر، کارکرد مخالفپوشی در ۱۸ فیلم سینمای ایران، از دهه ۱۳۳۰ تا کنون، بر اساس آرای پساساختارگرای فوکو و پسافمنیستی جودیت باتلر، که در کتاب معضل جنسیت آنها را تشریح کرده، بررسی شده است. در چارچوب اندیشه فوکو، جنسیت «برساختهای فرهنگی» تلقی میشود که گفتمان حاکم آن را شکل می دهد و با پایان یافتن اعتبار این گفتمان، تعاریف آن نیز میتواند تغییر کند. از سوی دیگر، باتلر (با تایید نظر فوکو) جنسیت را نه یک ویژگی ذاتی، بلکه ایفای نقشهایی میداند که گفتمان حاکم از هر جنس انتظار دارد. بر اساس یافتههای بررسی پیش رو، مردپوشی زنان در فیلمهای ایرانی از سر درماندگی انجام میگیرد و فقط در صورت رسوایی است که راز از چهره زن مردپوش برگرفته میشود. حال آنکه زنپوشی، که اغلب حربهای سودجویانه است، در اولین فرصت رها می شود و مرد زن پوش با بازگشتن به نقش مردانه خود، تقابل مرد/ زن را تحکیم میکند. هشت فیلمی که توجه اصلی این پژوهش بر آنها متمرکز است، آثاری هستند که در آنها قهرمان یا ضدقهرمان اثر دست به مخالفپوشی زده است؛ حال آنکه ۱۰ اثر دیگر، که در آنها مخالفپوشی نقشی فرعی دارند، مورد مطالعه قرار گرفتند تا شرایط قیاس این دو نگاه متفاوت به مخالفپوشی فراهم شود.

پساساختارگرایی, پسافمنیسم, سینمای ایران, مخالفپوشی