عیسی حجت - دانشیار دانشکده معماری، پردیس هنرهای زیبا، دانشگاه تهران
مهدی ملکی - دانشجوی کارشناسی ارشد معماری داخلی، دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه هنر

چکیده چگونگی پیدایش هندسه مسجد چهارایوانی گنبددار یا مسجد ایرانی در هاله ای از ابهام است و گونه شناسی متداول مساجد ایران برمبنای شمار ایوان ها نیز از این ابهام نمی کاهد. هندسه، جان مایه هر نوع معماری است که با تعریف و تحدید آن، درک کالبدهای گونه گون آن نوع را آسان تر می کند. بنابراین برای شناخت شکل ایرانی مسجد، بهتر است از چیستی سرچشمه های هندسی و چگونگی فرآیند پیدایش هندسه آن نیز پرسید. مقاله در آغاز، کهن الگوی مسجدها را بررسی و دگرگونی آن را هنگام ورود به دیگر سرزمین ها بیان می کند. سپس با شناسایی شماری از نخستین مسجدهای ایران، به جست وجوی سرچشمه ها برآمده، به چگونگی پدیداری این مسجدها از دیدگاه هندسی پرداخته و دستاوردهای این تجربه های نخستین را برای سده های پسین برشمرده است. در ادامه، با بررسی مساجد ساخته شده در نیمه نخست هزاره اول هجری و با نمایاندن ردپای سه گونه هندسی به دست آمده از دوره پیشین، به دسته بندی و تحلیل هر گونه می پردازد. سپس دو گرایش بعدی میان این گونه ها شناسایی و به نمونه های آن تا روزگار کنونی اشاره می شود. سرانجام، با پردازش فرآیند تاریخی گرایش به هم گرایی در یکی از نخستین کارگاه های تجربی، نشان داده که پیدایش چنین هندسه ای برای مسجد ایرانی، برآیند هندسی آن سه گونه بنیادین مسجد در ایران است.

واژه های کلیدی گونه شناسی هندسی, مساجد شبستانی, مساجد گنبدخانه ای, مساجد ایوانی, نخستین مساجد ایران