محمدرضا فرزانه - گروه پژوهشی مهندسی محیط زیست و پایش آلاینده ها، پژوهشکده محیط زیست و توسعه پایدار، سازمان حفاظت محیط زیست، تهران، ایران
محسن بدره - گروه مطالعات خانواده و زنان، دانشکده علوم اقتصادی اجتماعی، دانشگاه الزهرا، تهران، ایران
جواد رمضانی - گروه تنوع زیستی و ایمنی زیستی، پژوهشکده محیط زیست و توسعه پایدار، سازمان حفاظت محیط زیست، تهران، ایران

مقدمه: ظرفیت سازی اجتماعی و افزایش آگاهی اقشار مختلف جامعه از طریق آموزش مسائل مرتبط با حوزه آب و محیط زیست یکی از بنیادی ترین موضوعات کشور به شمار می­رود تا حفاظت از آب و محیط زیست به الگوی رفتاری در جامعه تبدیل گردد. مدل های بسیاری برای بررسی جایگاه علوم رفتاری در زمینه ی مدیریت منابع آب توسعه یافته اند که اکثر آن ها با تئوری رفتار برنامه ریزی شده ی (TPB) و ساختاردهی رفتارهای حفاظتی آب، سازماندهی شده اند که در پیش بینی رفتار اثبات شده و رشد و تکامل، موفقیت داشته و توسعه مدل بالادستی این پژوهش نیز از این طریق صورت گرفته است. با توجه به این که کودکان به عنوان وارثان آینده ی منابع و دانشجویان به عنوان قشر تاثیرگذار جامعه از اهمیت خاصی برخوردارند، بنابراین می بایست آن ها را برای پذیرش اجرای نقش حفاظت از آب به بهترین شکل ممکن ترغیب نمود. لذا هدف این پژوهش، شناسایی فاکتورهای روان شناختی موثر بر منطق رفتاری و تمایلات رفتاری دانش آموزان و دانشجویان برای مشارکت در حفاظت از آب از طریق یک مدل اجتماعی-روان شناختی و بررسی اثربخشی آموزش غیرمستقیم و غیررسمی با رویکرد مبتنی بر اسکرچ محیط زیستی است.مواد و روش ها: در این پژوهش، رفتار ۹۰ دانش آموز در سه مقطع تحصیلی ابتدایی، متوسطه اول و دوم و همچنین ۳۰ دانشجوی منتخب دختر و پسر در مقاطع کارشناسی و کارشناسی ارشد شهر کرج در ارتباط با آب، در محور حفاظت از آب مورد بررسی قرار گرفتند. بدین منظور پرسشنامه ای بر اساس مولفه های تعریف شده ی مدل بالادستی شامل نیت، نگرش، کنترل رفتار درک شده، هنجار اخلاقی، درک از ریسک، هنجار ذهنی، رفتار، اعتماد و عادت و با تکیه بر مرور منابع بین المللی به منظور تعیین منطق رفتاری جامعه ی آماری پژوهش در قبال گزینه های سیاستی مذکور طراحی و تهیه گردید.نتایج: نتایج به دست آمده نشان داد که برنامه های آموزشی غیرمستقیم و غیررسمی صورت گرفته با رویکرد برنامه نویسی اسکرچ و با مثال­های مرتبط با حفاظت از منابع آب (اسکرچ محیط زیستی)، تاثیر مثبتی بر نگرش افراد نسبت به حفاظت از آب، هنجارهای ذهنی، کنترل رفتاری درک شده، تمایل رفتار نسبت به حفاظت از آب و هنجارهای اخلاقی داشته است. همچنین آموزش در دانش آموزان دختر، در مولفه ی نگرش موثرتر بوده است؛ اما در دانش آموزان پسر، میزان آگاهی و بینش در مورد مسائل مربوط به حفاظت آب در پیش آزمون بالاتر بوده است.بحث: در طراحی کمپین های آموزشی بهتر است در وهله اول به قصد افراد برای صرفه جویی در مصرف آب و سپس عملی شدن این امر، توجه شود. همچنین با توجه به این که هرچه آموزش ها در سنین کمتر شروع شوند، نتایج مطلوب تری را به همراه دارد؛ لذا می بایست به امر آموزش در سنین پایین تر، توجه ویژه ای شود. به علاوه، برنامه های آموزشی بیشتر با تاکید بر آموزش های غیرمستقیم و غیر رسمی در جهت سهولت حفاظت از آب صورت گیرد تا رفتار حفاظت از آب در میان دانش آموزان و دانشجویان  بهبود یابد.

حفاظت از آب, تئوری رفتار برنامه ریزی شده, دانش آموزان و دانشجویان, اسکرچ محیط زیستی